|
Tupu Tupu Le Fanua
Ko e Tu'itonga´ mo honau Hako´
|
Ko e kamata'anga ko Tangaloa 'Eitumatupu'a
|
Ta'u 900
|
Ko Tangaloa 'Eitumatupu'a ko e taha ia e ngaahi 'Otua Tupu'a 'o Tongá.
Ko e taimi foki eni 'o e nofo sinifú, ka 'oku 'ikai toe ma'u ha fakamatala ki ha ngaahi Hoa kehe 'o Tangaloa 'Eitumatupu'a, kae'uma'ā ha toe fanau kehe, pē fānau fefine, tukukehe pē 'a e fānau 'oku fakalau ko ení.
Ko e fale'alo 'o Tangaloa 'Eitumatupu'á ko:
1. Talafale
2. Molofaha
3. Maliepō
4. Tuʻiloloko
5. Tuʻifolaha
6. Matakehe
7. Malunga
Ko 'enau fehuhú ko Tamapo'uli.
8. 'Aho'eitu.
Ko 'ene fehuhú ko Va'epopua 'Ilaheva
Ko Va'epopua 'Ilahevá ko e 'ofefine 'o e 'Eiki Niuatoputapu ko Seketoa.
Na'e hoihoifua faufaua e ta'ahine ko 'Ilahevá pea 'ikai loto 'a Seketoa ke 'ave 'e ha Niua pe ko ha Ha'amoa.
Ko ia na'á ne fekau ke fakaheka e folau pea fakafolau ai hono 'ofefiné ki Vava'u. Ka na'e 'ikai sai'ia e ta'ahiné 'i Vava'u he ko e fonua tahakehake.
Na'e fai mai e folaú 'o a'u ki Ha'apai. Ka na'e manavahe e ta'ahiné he kohukohu ta'etuku pē 'a Kaó. Pea fai mai e folaú 'o a'u ki Tongatapu.
Pea faka'ofo'ofa'ia e ta'ahiné he maluu mo e tokalelei ʻa e fanga 'o Popuá.
Ko ia na'á ne fiefia leva ke nofo ai, ka na'á ne tokanga pē ke faka'ehi'ehi mei he kakaí, kae toki ha'u fakaefiafi pē 'o fāngota he fangá.
Kae neongo ia, naʻe ʻikai pulia ia ki he kāinga he fangá, he na'a nau ʻosi vakai atu pe kinautolu mo tāfu'ua he faka'ofo'ofa ʻo ʻIlahevá.
Ka naʻe ʻikai foki ke nau 'ilo hono hingoá, ko ia naʻa nau ui ai pē 'e nautolu ko Va'epopua, ko e fefine 'o e ve'eve'e Popuá.
Ko ia kuo fakataha'i ai pē ʻa e ongo hingoá hení, 'o ui pē ko Va'epopua 'Ilahevá.
|
Nouti mo e Ma'ungatala:
* Ko e fakamatala kia Tamapo'uli mo Va'epopua 'Ilaheva ko e fakamatala 'a Ve'ehala mo Tupou Pōsesi Fanua,
"Friendly Islands, A History of Tonga", Noel Rutherford, 1977, p27.
* (010323) Ko e faleʻalo ʻo Tangaloa ʻEitumatupuʻá kuo liliu mei he toko 6 (Talafale, Tu'iloloko, Maliepo, Matakehe, Tuʻifolaha, ʻAhoʻeitu)
ki he toko 8 (Talafale, Molofaha, Maliepo, Tuʻiloloko, Tuʻifolaha, Matakehe, Malunga, ʻAhoʻeitu).
ʻOku makatuʻunga e liliú ʻi he fakamatala mahu'inga mo mālie ʻa Lehāʻuli ʻi he Fakamaʻunga ʻo Haʻa Talafale, 1 Siulai 2015.
Fakatatau ki he fakamatala 'a Lehāʻuli naʻe toko valu e Faleʻalo ʻo Tangaloa ʻEitumatuuʻá, ko e tupu'anga ia 'o e hingoa "Halaevalú".
Naʻe lave ai pe ʻa Lehāʻuli kia Molofaha ko e tokotaha ia. Ko e hingoa ko e Malungá ko e tānaki ia mei he Tohi ʻa Suli Afú, peesi 111,
ka ʻoku kei hoko atu pe fekumi ke fakapapau he ʻoku ʻikai ʻasi lelei e hingoá, pe ko e Malunga pe hingoa kehe.
* 'I hono fakafuofua ki mui 'o e ngaahi to'utangata mei hotau taimí ní,
'oku fakafuofua ko e ngaahi ta'u eni ofi ki he kamata 'o e ta'u 900 tupu nai, pe senituli 10, ne mo'ui ai 'a Tangaloa 'Eitumatupu'á.
Ka 'oku 'i ai pe mo e ngaahi fakafuofua 'oku fao pe 'o a'u ki he ta'u 700 nai. Ko e tu'unga 'oku tau 'i ai 'oku 'ikai ke tau lava 'o ma'u ha fakapapau pau.
* 'I he ngaahi to'utangata ki mu'a 'aupito ko ení 'oku fakafuofua na'e ta'u 25 'a e Tu'itonga kotoa pea fanau'i leva 'a e Tu'itonga hokó,
ko e faka'avalisi pē ki he ngaahi to'utangata ko iá, neongo ko 'ene hoko totonú na'e ta'u lahi ange e ni'ihi pea ta'u si'i ange e ni'ihi.
'Oku toki ngaue 'aki e ngaahi fakafuofua ta'u kehe mei he taimi ne kamata ai e fetu'utaki mo e kau Pālangí makatu'unga 'i he'enau ngaahi lekootí.
Na'e hoko 'a Talafale ko e Tu'ifaleua pea 'afio he feitu'u Pelehaké. Ko hono hakó ko e Tu'ipelehake 1 mo hono kāingá.
Pea hoko 'a Tu'iloloko, Maliepō, Tu'ifolaha mo Matakehe ko e kau Falefā 'a e Tu'itongá, ko honau fatongiá ke tauhi mo malu'i 'a e Tu'itongá.
Ko e hako 'o Tu'ilolokó ko Tu'uhokokilangi 1 mo Malupō 1 (kehe ia mei a Malupō 'Uiha).
Ko e hako 'o Maliepoó ko Lauaki 1.
Ko e hako 'o Tu'ifolahá ko 'Aholangamakahiva 1 (ko 'Aho ia) mo Mailau 1.
Ko e hako 'o Matakehé 'oku 'ikai toe 'i ai ha ma'u pau ki ai.
| Ko 'Aho'eitu TT1 kia Momo TT10
|
Ta'u 950 ki he 1175
|
Na'e hoko leva 'a 'Aho'eitu ko e fuofua Tu'itonga TT1,
pea hoko mei ai 'a e laine 'o e Tu'itongá 'o lele hifo mei he 'eiki ki he 'alo, tukukehe pe ha taimi 'e 3 nai ne hoko ai ki he tokoua.
TT1 'Aho'eitu
TT2 Lolofakangalo
TT3 Fanga'one'one
TT4 Līhau
TT5 Kofutu
TT6 Kaloa
TT7 Ma'uhau
TT8 Apuanea
TT9 Afulunga
Pea ko e fale'alo 'o Afulungá TT9 ko:
1. Momo TT10
'Oku 'ikai ha ma'u pau ki he'ene fehuhu pe ko Kalikiheva'e pē.
2. Ngongokilitoto
Ko 'ene fa'ēé ko e fefine ko Kalikiheva'e.
| Ko e tupu'anga 'o e hingoa 'o Kalikiheva'é, koe ta'ahine 'eiki pea na'e 'i ai hono kau fata.
Pea ko e taimi na'e fata holo aí, na'e fe'ungatonu hifo pē hili hono va'é mo e 'ulu 'o 'ene kau fatá.
Pea tupu ai pe lau kuo kali pe kau fata 'a e ta'ahine ki hono va'é. 'A ia foki ko e kalí ko e ui ia honau 'olunga'anga he taimi mohé 'i honau kuongá.
|
Ko e 'Ohoana 'o Momo TT10 ko Nua, ko e 'ofefine 'o e Tu'iha'ameá.
Na'e tomu'a ma'uhoa 'a Nua kia Ngongokilitoto 'o ma'u ai 'a Fasi'apule.
Na'e hoko ʻa Fasi'apule ko e fuofua Tamale 1 'o tupu fakaholo mai ai 'a e kau Tamale 'o Niutouá 'o a'u mai ki he 'ahó ni.
Ko e fale'alo 'o Momo TT10 ko:
1. Lātūtama TTF1
2. Tu'itātui TT11
3. Lelesi
Nouti mo e Ma'ungatala:
* Fakatatau ki he fakamatala 'a Lehā'uli Sione Ikapuna'imoana 'o Pelehaké, na'e tupu mei a Lelesi 'a e Sā Lelesí pe Ha'a Lelesí.
Na'a nau fa'iteliha 'i ha fa'ahinga koloa pē na'a nau fiema'u 'i ha kātoanga.
Kapau 'oku tonu 'eku faka'uhingá, na'e pehē 'e Leha'uli na'e tuku 'e Momo TT10 'a Lelesi ke nofo ia 'i Ha'amoa,
ka ne 'omai 'a Lehā'uli ko e foha 'o Lautalakikite mei Tutu'ila ki Tonga, pea ko e tupu'anga ia 'o Lehā'uli 1 'i Tongá.
Ko e Tala 'o Nuá
Ke toki fakakakato
|
| Ko Tu'itatui TT11
|
Ta'u 1225
|
Ko Tu'itātui TT11 na'e fakakovifonua ki hono tuofefiné, Lātūtama TTF1.
Ko e fale'alo 'o Tu'itatuí ko:
1. Fatefehi TTF2
2. Talatama TT12
3. Talaiha'apepe TT14
Ko e Tala 'o e Tu'itonga Niutamatou TT13
Ke toki fakakakato |
Ko Talaiha'apepe TT14 kia Havea 1 TT19
Pea 'alo'i 'e Talaiha'apepe TT14 'a Talakaifaikifolaha TT15.
Ko e fale'alo 'o Talakaifaikifolaha TT15 ko:
1. Talafapite TT16
2. Kakapu
3. Hahau
Ko Talafapite TT16 na'a ne fanau'i 'a Ma'akatoe TT17.
Ko Kakapu mo Hahaú ko e ongo māhanga pea ko 'ena fa'eé ko Manuosoimaunga mei Ha'amoa. Ko e foha 'o Kakapú ko Takapu 1,
pea ko e foha 'o Hahaú ko Hāuta'ulu 1.
Pea na'e 'i ai e tuofefine fa'ē taha 'o Kakapu mo Hahau na'e 'i ai 'ene tama kia Lauaki,
'a e hako 'o Maliepoó, ta'okete 'o 'Aho'eitú, pea ui ia ko Lauaki, pea hokohoko hifo ai 'a e Lauakí.
Ko ia 'oku 'ulu ai 'a Lauaki 'i he Kau Nima Tapú moe Ha'a Tufungá, pea kau ki ai mo e ongo fa'etangata 'a Lauakí, 'a Kakapu mo Hautā'ulu.
Ko Ma'akatoe TT17 na'a ne fanau'i 'a Puipuifatu TT18.
Ko Puipuifatu TT18 ko hono fohá ko Havea 1 TT19.
Ko Havea 1 TT19 ko hono fale'alo ko:
1. Tatafu'eikimeimu'a TT20
2. Ngana'eiki
3. Nganatatafu
| Na'e fakapoongi 'a Havea 1 TT19 'i he vai ko Toloponá ʻi ʻĀlakifonua.
|
Ko Ngana'eiki mo Nganatatafú ko e ongo tamaiki māna'ia. Na'a na folau 'eve'eva ki Ha'amoa ko e tango 'a e lahí, 'a Ngana'eiki, ki he ta'ahine hoihoifua 'o honau kuongá ko Hina.
Kaekehe na'e iku kehe folaú 'o to'oa e ta'ahine ia ko Hina 'i he si'í, 'ia Nganatatafu.
Ko e foha 'o Ngana'eikí ko Malupō'atonga Malupo 1 'a ia 'oku tupu fakaholo mei ai 'a Malupō 'o 'Uihá.
Ko e foha 'o Nganatatafú ko Ha'angana'otangata Tu'iha'angana 1 'a ia 'oku tupu fakaholo mei ai 'a e Tu'iha'angana 'o Ha'anó.
Nouti mo e Ma'ungatala:
* 'Oku kehekehe 'a e ngaahi ma'u ki he tala 'o Ngana'eiki mo Nganatatafú.
'Oku fa'a lau ko e ongo tautehina ko Tatafu'eikimeimu'a pea mo Nganatatafu. 'A ia kapau ko ia, matamata ko Ngana'eikí ko Tatafu'eikimeimu'a pē ia.
Ko e Tohi 'a Vili Lausi'í, 1930, peesi 156, 'oku hiki ai ko Tatafu'eimeimu'a na'á ne fiema'u e fefine ko Hiná.
Ko e lau 'e taha 'oku pehē ko Ngana'eiki mo Nganatatafú ko e ongo foha 'o Tatafu'eikimeimu'a.
'Oku poupou ki ai 'a e tohi 'a Noel Rutherford ko e "Friendly Islands, A History of Tonga", peesi 34.
* Ko e hingoa Hiná ko e hingoa Siná ia 'i he lea faka-Ha'amoa.
Ko Tatafu'eikimeimu'a TT20
Ko e 'alo 'o Havea 1 TT19
Ko e 'alo 'o Tatafu'eikimeimu'a TT20 ko:
1. Lomi'aetupu'a TT21
Ko Lomi'aetupu'a TT21 kia Havea II TT22
Ko Lomi'aetupu'a TT21 na'á ne 'alo'i 'a Havea II TT22.
Ko Havea II TT22 na'á ne 'alo'i 'a Takalaua TT23.
| Na'e fakapoongi 'a Havea II TT22 'e he Fisi ko Tuluvota.
|
Ko Takalaua TT23
Ko e 'alo 'o Havea II TT22
|
Ta'u 1375
|
Ko e 'ofa'anga 'o Takalaua TT23 ko e ta'ahine ko Va'elaveamatá, pea ko e fale'alo 'o Takalaua 'oku a'u ki ai 'a e 'iló ko:
1. Ka'ulufonua I TT24. Na'e 'iloa ko Kau'ulufonua Fekai pea toe 'iloa ki he kau Haʻamoá ko Tu'itoga Fasi'atele.
2. Mo'ungamotu'a.
3. Melino'atonga
4. Lōtau'ai
5. Lātūtaevave
Ko 'enau fehuhu ko Va'elaveamata.
6. Takalaua
'Oku 'ikai ha ma'u ki he'ene fa'eé.
Ko Takalaua TT23 na'e fakapoongi lolotonga ʻe ne taumafa kava 'i he motu ko Mata'ahó.
Ko e fakapoongi 'e he ongo mātu'a Ha'a Talafale ko Tamasia mo Malofafa.
'I he 'aho na'e fakapoongi aí na'e fai e maa'imoa 'a Kau'ulufonua mo hono fototehina 'i tahi, ko 'enau kaukautahi.
Na'e ha'u ʻa Va'elaveamata 'o faite he mataafanga 'o lau'aitu ai kuo malooloo 'enau tamaí.
'I he fanongo atu 'a Kau'ulufonuá na'á ne pehē ki hono fototehiná "ko e tala fo'ou eni".
Na'e ui ai pē fanga ko ia ko "Tala Fo'ou", pea hoko ai pe feitu'u ko iá 'o ui ko e kolo ko Talafo'oú, 'a ia 'oku kei ui 'aki pē 'o a'u ki he 'ahó ni.
Na'e hake mai leva 'a Kau'ulufonua mo hono fanga tehiná pea nau tukupā he 'ikai telio 'enau ʻeikí kae'oua kuo nau ma'u 'a e ongo mātu'a na'á na fai e tāmaté.
Na'a nau tukufetuli ai mo e ongo mātu'á, tuku mai a Ha'apai, Vava'u, Niua mo Niua, a'u ki Ha'amoa, tau ki 'Uvea, pea ma'u kinaua ki Futuna.
Na'a nau liu leva ki Tonga ke fakahoko hona tauteá mo telio 'enau ʻeikí. Ko ia na'e fekau leva 'a Tamasia mo Malofafa ke na mama e taumafa kavá 'o a'u ki he fetotoi hona ngaó.
Pea fahifahi leva hona sinó 'o fono 'aki e taumafa kavá. Na'e telio leva 'a Takalaua pea fakanofo 'a Kau'ulufonua ko e Tu'itonga hokó.
Pea ko e 'uhii ko hono tuli ta'e'unua 'e Kau'ulufonua 'a e ongo mātu'á mo e fakamanavahē hona tauteá, na'e hoko ai 'a Kau'ulufonua 'o 'iloa ko Kau'ulufonua Fekai.
'I he taimi tatau pe na'e tauhi 'e he kau Ha'amoá mo 'enau fananga fekau'aki mo e 'a'ahi atu ko eni 'a Kau'ulufonuá, na'a nau ui 'aki ai 'a Kau'ulufonua 'a e hingoa ko e Fasi'atelé.
I hono fakanofo ko e Tu'itongá na'e fakahoko 'e Kau'ulufonua Fekai ha fokotu'utu'u fo'ou ki he fonuá ke malu'i 'aki e Tu'í mo e Fonuá.
Na'á ne fakanofo 'a hono tehina ko Mo'ungamotu'á ke hoko ia ko e Tu'i Ha'a Takalaua, pea tō ki ai ʻa e fatongia ke ne tauhi e fonuá.
Pea 'ave hona tehina ko Takalauá ke ne tauhi mai 'e ia 'a 'Eua. Pea 'ave atu mo Kolomoe'uto mo Mata'uvave ke na tauhi mai 'e kinaua 'a Ha'apai.
Pea 'ave 'a Haveatuli mo Niutongo ke na tauhi mai 'a Vava'u. Pea 'ave 'a Talapalo ke ne tauhi mai 'e ia 'a Niuatoputapu.
Pea 'ave mo Matauka mo Hakauvalu ke na tauhi mai 'e kinaua 'a Niuafo'ou. Kae 'ave 'a 'Ēlili ke ne tauhi mai 'e ia 'a 'Uvea.
Pea hoko ai e tu'unga mātu'a ko ia ko e fuofua houʻeiki mo e matāpule ma'uhingoa 'i he ngaahi hingoa ko iá, ʻi he ngaahi fonua ko iá.
|
Nouti mo e Ma'ungatala:
* 'Oku 'ikai ma'u ha fakaikiiki pe ko e fale'alo kotoa eni 'o Takalaua TT23 ne tufaki 'e Kau'ulufonua Fekai TT24 he 'otu motú pe ko e kainga kehekehe pe.
Ko Kau'ulufonua I TT24 pe Kau'ulufonua Fekai pe Tu'itoga Fasi'atele
Ko e 'alo 'o Takalaua TT23 mo Va'elaveamata
|
Ta'u 1400
|
Ko e fale'alo 'o Kau'ulufonuafekai I Fasi'atele TT24 ko:
1. Vakafuhu TT25
2. Tuiavi'i
3. Togialelei
Ko 'enau fehuhu ko Popoai mei Ha'amoa.
4. Puipuifatu II TT26
Ko 'ene fehuhu ko Toafaitoa mei Haamoa.
5. Kau'ulufonua II TT27
6. Ulualofaiga
7. Poluleuligaga
Ko 'enau fehuhu ko Vainu'ulasi mei Ha'amoa.
Ko Vakafuhu TT25
Ko e 'alo 'o Kau'ulufonuafekai I Fasi'atele TT24
Pea ko e 'alo 'o Vakafuhu TT25 ko Tu'itofua 1, ko e tama 'a Langitaetaea.
Ko Puipuifatu II TT26
Ko e 'alo 'o Kau'ulufonuafekai I Fasi'atele TT24
Pea 'alo'i 'e Puipuifatu II TT26 'a Laufilitonga.
Pea manako 'a Laufilitonga he nofo Vava'ú pea hoko ia ko e fuofua 'eiki 'o Vava'ulahí.
Pea fanau'i e Laufilitonga 'a Lolomana'ia, ko e tupu'anga ia 'o e Tu'i'afitú.
Ko Kau'ulufonua II TT27
Ko e 'alo 'o Kau'ulufonua I Fekai Fasi'atele TT24
Ko e 'alo 'o Kau'ulufonua II TT27 ko Tapu'osi TT28.
Ko Tapu'osi TT28
Ko e 'alo 'o Kau'ulufonua II TT27
Na'e ta'ane 'a Tapu'osi TT28 mo Va'etapu ko e 'ofefine 'o 'Ahome'e 1 ko e foha ʻo Taula ko Kautaí.
Pea ko e 'alo 'o Tapu'osi TT28 mo Va'etapu ko 'Uluakimata I Tele'a TT29.
Nouti mo e Ma'ungatala:
* 'Oku lau 'e he tohi hohokó ni 'a e 'Ahome'e 'o e kuonga ko ení ko e fuofua 'Ahome'é,
pea ko e foha ʻo e Taula ko Kautaí, ka 'oku 'ikai fakapapau'i pe na'e 'i ai ha 'Ahome'e ki mu'a ai.
Ko 'Uluakimata I Tele'a TT29
Ko e 'alo 'o Tapu'osi TT28 pea mo Va'etapu
Ko 'Uluakimata Tele'a TT29 na'e 'i ai hono vaka ko e Lomipeaú
'a ia na'e fakauta mai ai 'a e maka mei 'Uvea ki hono langa 'o e 'Otu Langí.
Na'e ta'ane 'a 'Uluakimata I Tele'a TT29 mo Talafaiva Moheofo 1TH
ko e 'ofefine 'o Siulangapo TH4.
Ko Talafaivá ko e fuofua Moheofo ia ʻa e Tuʻihaʻatakalauá ki he Tuʻitongá.
Ko e tama 'a Talafaivá kia 'Uluakimata Tele'á ko:
1. 'Eikifietu'a.
Na'e fanau'i 'e 'Eikifietu'a 'ene tama fefine ko 'Uluakimata, pea fanau'i 'e 'Uluakimata 'ene tama fefine ko 'Uluakimata,
pea fanau'i 'e he 'Uluakimata ko iá 'a e ʻeiki ko Mafulu.
Pea toe ta'ane 'a 'Uluakimata I Tele'a TT29 mo Nanasilapaha ka 'oku 'ikai ha ma'u ki ha'ana fānau.
Pea toe ta'ane 'a 'Uluakimata I Tele'a TT29 mo Mata'ukipa,
ko e 'ofefine 'o Kau'ulufonuahuo ʻo Haʻa Talafale, pea ko hono fale'aló ko:
1. Sinaitakala'ilangileka TTF3
2. Fatafehi TT30
3. 'Uliafu
Ko e Tuʻitonga ko ʻUluakimata Teleʻá na'e toko tolu hono ta'ane, ko Talafaiva, mo Nanasilapaha, mo Mataʻukipa.
Pea naʻe pehē ko e fefine fakaʻofoʻofa ʻa Talafaiva, naʻá na nofo mo Teleʻa ʻi ʻEuakafa, naʻe ʻikai ha taha ʻe tatau mo ia ʻi he 'otu Tongá.
Pea naʻe toko 50 e fokonofo 'o Talafaiva kia Teleʻá. Pea toko 50 ʻa e fokonofo ʻa Nanasilapahá. Ka ko e fokonofo ʻa Mataʻukipaá naʻe toko 100.
Pea pehe ni ʻa e talanoa ki he anga ʻenau nofó.
Naʻe ʻange pe ʻe he Tuʻitongá ʻa e ʻulu e puaká, mo e tuʻa e puaká kia Talafaiva mo Nanasilapaha, kae ʻange pe tuʻungaikú kia Mataʻukipa.
Pea kapau ko ha ika ʻe ʻange pe ʻulú mo e kongalotó kia Talafaiva mo Nanasilapaha, kae ʻave pe hikú maʻa Mataʻukipa.
Pea naʻe fai pehē maʻu pe ʻa e taumafa he ʻaho kotoa.
Pea pehē ʻe Mataʻukipa ʻi hono lotó, ko e hā ʻoku pehē ai ʻa e tufa ʻa e ʻeikí ni?
Pea ne tuʻu leva ʻo fafa ʻene ongo tamaikí, ʻo nau ʻalu ki he ʻapi ʻene tamaí, ki Matāliku.
Ko e hingoa ʻene tamaí ko Kauʻulufonuahuo.
Pea ʻi he vakai mai ʻene tamaí ki hono ʻofefiné ʻoku fafa ange ongo tamaikí, pea ui mai ʻene tamaí ... mou omi ʻalā siana, kohai mo kimoutolu?
Pea tali atu ʻa Mataʻukipa ... ko kimautolu pe.
Pea pehē atu 'a Kau'ulufonuahuo ... hono ʻikai ha taha te mou omi, ngaʻata naʻa ʻoku ʻi ai ha meʻa!
Pea tali atu ʻa Mataʻukipa ... ʻoku ʻikai ha meʻa ko ʻemau omi pe ʻo vakai koe.
Pea pehē mai leva ʻene tamaí ... mou nofo hena kae ʻoleva ke taʻo ha ʻufi ke mou kai, pea toki ʻave kimoutolu ki Muʻa.
Pea nau faikava tuʻo ua kae ʻalu e ʻapī ʻo feiʻumu.
Pea faifai pe kuo lea atu ʻa Mataʻukipa ki heʻene tamaí ... ʻalā ko e hā ʻoku pehē ai e finangalo ʻo e Tuʻitongá?
Ka tufa ʻemau meʻakaí mo e ongo fefine ko ē, ʻoku ʻomi pē tuʻungaiku ʻo e puaká maʻaku, mo e hiku ʻo e iká,
kae kai pē ʻe he ongo fefiné ia ʻa e tuʻá mo e ʻulú.
Ne fanongo pe 'a Kau'ulufonuahuo pea 'ai 'ene mahu'u. Na'a ne pehē ange leva ... ko e meʻa ia ʻoku ke mamahi aí?
Pea pehē ange ʻe Mata'ukipa ... 'io, 'oku ou mamahi lahi ai.
Pea pehē ange ʻe heʻene tamaí ... sio mai, ʻoua te ke mamahi aí, ʻoku ke ʻilo, ʻoku ʻatu maʻu pē hiku ʻo e iká mo e hiku ʻo e puaká,
he ko hoʻo fānaú ʻe hiku ki ai e fonuá ni ha ʻaho.
Ne toki fiemālie ki ai e loto ʻo Mataʻukipá, 'i he'ene fanongo ki he lea 'ene tamaí.
Pea 'osi 'enau 'a'ahí pea nau foki leva ki Muʻa.
Pea nau nofo ai pe. Pea fai angé kuo hala ʻa Teleʻa.
Pea hoko pe 'a e lea 'a Ka'ulufonuahuó.
Na'e Tuʻitonga ʻa Fatafehi ko e tama ʻa Mataʻukipá, pea Tu'itongafefine hono tuofefine ko Sinaitakala.
Makatu'unga 'i he fakamatala 'i he Tohi ʻa Losaline Fatafehí, peesi 38, mo e Tohi ʻa Veikuné, peesi 28.
Ko e Tala 'o Mata'ukipá
|
Nouti mo e Ma'ungatala:
* Ko hono fokotu'utu'u 'o e fale'alo 'o 'Uluakimata I Tele'a TT29 'oku fakatatau ia ki he Tohi Hohoko 'a Fohe Ma'afutakinima [1903], peesi 3.
* Ko Talafaiva 'oku tupu ai 'etau Lea Tonga ... "Koe fo'ui pe 'o 'ou".
* 010621 'Oku nouti heni ke hokohoko atu pe fekumi ki aí, 'oku hā 'i he peesi 27 ʻo e Tohi Hohoko ʻa Veikuné,
ko Talafaivá ko e ʻofefine ʻo Tangaloa 'i Tokū.
Ko Fatafehi TT30
Ko e 'alo 'o 'Uluakimatatele'a I TT29
Ko e Moheofo 'o Fatafehi TT30 ko Kaloafutonga Moheofo 2TH,
ko e 'ofefine 'o Mo'ungatonga TH6.
Ko e fale'alo 'o Fatafehi TT30 ko:
1. Siufanga
2. Inu
3. Fatafehi 'Atalua
Ko 'enau fa'eé ko Alaitokaloto, ko e tama 'a Va'etu'ikoloa, tuofefine 'o Mo'ungatonga TH6 mo Vaoloa.
4. 'Eukitongapipiki TTF4
5. Kau'ulufonua III TT31
6. Luavava'u
Ko 'enau fehuhu ko Kaloafutonga Moheofo 2TH, ko e 'ofefine 'o Mo'ungatonga TH6
Nouti mo e Ma'ungatala:
* Ko hono fokotu'utu'u 'o e fale'alo 'o Fatafehi TT30 'oku fakatatau ia ki he Tohi Hohoko 'a Fohe Ma'afutakinima [1903], peesi 3.
Ko Kau'ulufonua III TT31
Ko e fale'alo 'o Fatafehi TT30
Ko e Moheofo 'o Kau'ulufonua III TT31 ko Takalalahi Moheofo 3TH,
ko e 'ofefine 'o Fotofili TH7 mo 'Atalua.
Ko e fale'alo 'o Kau'ulufonua III TT31 ko:
1. 'Uluakimata II TT32
2. Totonukuo'osi
Ko 'ena fehuhu ko Takalalahi Moheofo 3TH, koe 'ofefine 'o Fotofili TH7 mo 'Atalua.
3. Tafololahi Tafolo 1
4. Fatafehi
Ko 'ena fa'eé ko Tu'utangahunuhunu, ko e 'ofefine 'o Atamata'ila TK2 mo Tokilupe.
5. Simuoko Tu'e
Ko 'ene fa'eé ko Tae.
6. Tavui Hama 1
Nouti mo e Ma'ungatala:
* Ko hono fokotu'utu'u ko eni 'o e fale'alo 'o Kau'ulufonua III TT31 'oku fakatatau ia ki he Tohi Hohoko 'a Fohe Ma'afutakinima [1903], peesi 3, tukukehe 'a e ngaahi nouti ko eni 'oku hoko haké.
* Ko e fika 2 Totonukuo'osi ko e tānaki ia 'a e tohi hohoko ni (nouti ke tanaki mai e ma'ungatala).
* Ko e fika 3 Tafololahi Tafolo 1 ko e tānaki ia 'a e tohi hohoko ni (nouti ke tanaki mai e ma'ungatala).
* Ko e fika 4 Fatafehi ko e tānaki ia 'a e tohi hohoko ni (nouti ke tanaki mai e ma'ungatala).
* Ko e fika 5 Simuoko Tu'e ko e tānaki ia 'a e tohi hohoko ni (nouti ke tanaki mai e ma'ungatala).
* Ko e fika 6 Tavui Hama 1 ko e tānaki ia 'a e tohi hohoko ni (nouti ke tanaki mai e ma'ungatala).
Ko 'Uluakimata II TT32
Ko e 'alo 'o Kau'ulufonua III TT31
Ko e Moheofo 'o 'Uluakimata II TT32 ko Toa Moheofo 4TH, koe 'ofefine 'o Vaeatangitauki'uvea TH8 mo Taumoe.
Ko e fale'alo 'o 'Uluakimata II TT32 ko:
1. Tu'ipulotu'ilangitu'ofefafa TT33
2. Tokemoana 1 Tu'iha'a'uluakimata 1
3. Faleafā
4. Fatani
5. Sīnaitakala'ilotunofo TTF5
Ko 'enau fehuhu ko e Moheofo ko Toa Moheofo 4TH, ko e 'ofefine 'o Vaeatangitauki'uvea TH8 mo Taumoe.
6. Pahihi Tu'iha'ateiho 1
Ko 'ene fa'eé ko 'Uno'unoa, ko e fokonofo 'o Toa.
7. Tu'ihoua
8. Finaule'o
Ko 'ena fa'eé ko Longo, ko e tehina mo e fokonofo 'a Toa Moheofo 4TH.
9. Pahulu
'Oku 'ikai ma'u e hingoa 'o 'ene fa'eé.
Nouti mo e Ma'ungatala:
* Ko hono fokotu'utu'u ko eni 'o e fale'alo 'o 'Uluakimata II TT32 'oku fakatatau ia ki he Tohi Hohoko 'a Fohe Ma'afutakinima [1903], peesi 4, tukukehe 'a e ngaahi nouti ko eni 'oku hoko haké.
* Neongo 'oku kau 'a Pahihi Tu'iha'ateiho 1 'i he Fale'alo 'o 'Uluakimata II TT32 'o fakatatau ki he'ene 'asi 'i he peesi 4 'o e Tohi Hohoko 'a Fohe Ma'afutakinima [1903],
'oku nouti heni 'a e faingata'a 'a hono fokotu'utu'u 'o e hako 'o Pahihí 'i he ngaahi to'utangata 'e 3 'oku hoko mei aí, ke nau hao ki he vaha'a taimi 'oku pehē ne nau mo'ui aí.
'E lava pē ke tau pehē mei he faingata'a ko ia na 'oku hala hono hiki e tohi hohokó, na ko 'Uluakimata Tele'a TT29 'a e 'eiki 'a Pahihi Tu'iha'ateiho 1 kae feto'oaki mo Uluakimata II TT32.
Ka 'ikai, kae tonu pe, 'e lava pe ke tau pehē na'e fakafanau valevale ha ni'ihi 'o e hako 'o Pahihí 'i he to'utangata 'e 3 ko iá.
'Oku 'ikai ha ma'u pau ki ai.
* Ko e fika 9 Pahulu ko e tānaki ia 'a e tohi hohoko ni (nouti ke tānaki mai e ma'ungatala).
Ko Pahulu eni ha'ana hono 'ofefine ko Langi'uli'uli, fa'ē 'a Havea Hikule'o Helu 1.
Ko Tu'ipulotu'ilangitu'ofefafa TT33
Ko e 'alo 'o 'Uluakimata II TT32
Ko e Moheofo 'o Tu'ipulotu'ilangitu'ofefafa TT33 ko Halaevalu Moheofo 1TK, ko e 'ofefine 'o Mataeleha'amea TK4 mo Kaloafutonga, ka na'e 'ikai ha'ana fānau.
Ko e fokonofo 'a Halaevalu Moheofo 1TK kia Tu'ipulotu'ilangitu'ofefafa TT33 ko Taufa, ko e 'ofefine 'o Kafoamotalau TH11 mo Totonukuo'osi, ka na'e 'ikai ha'ana fānau.
Ko Kafoamotalau ko e fa'etangatá ia 'a Halaevalu.
Ko e fale'alo 'o Tu'ipulotu'ilangitu'ofefafa TT33 ko:
1. Fakana'ana'a TT34
Ko 'ene fa'eé ko Manuna, ko e fokonofo 'o Halaevalu Moheofo 1TK. Ko Manuná ko e 'ofefine 'o Kavamo'unga'one mo Heimoana mei Mo'unga'one.
2. Pesetā
3. Fatafehiha'amea
Ko 'ena fa'eé ko Fakatoumafi, ko e 'ofefine 'o 'Itafua'a'atonga mo 'Evaipomana. Ko 'Itafua'a'atonga ko e foha 'o Kinikinilaulahi mo Fotuihalatata. Ko Kinikilaulahi ko e foha 'o Fotofili TH7.
Nouti moe Ma'ungatala:
* Ko hono fokotu'utu'u ko eni 'o e fale'alo 'o Tu'ipulotu'ilangitu'ofefafa TT33, 'oku fakatatau ia ki he Tohi Hohoko 'a Fohe Ma'afutakinima [1903], peesi 4, tukukehe 'a e ngaahi nouti ko eni 'oku hoko hake.
* Ko e fika 3 Fatafehiha'amea ko e tānaki ia 'a e tohi hohoko ni (nouti ke tānaki mai e ma'ungatalá).
* 'Oku lau 'e he tohi hohokó ni ko Halaevalu ko e fuofua Moheofo ia 'a e Tu'ikanokupolú ki he Tu'itongá. Pea neongo na'e 'ikai ha fānau 'a Halaevalu
ki he Tu'itongá, na'e lau pe 'i he anga faka-Tongá 'a e fānau 'a hono fanga fokonofó ko 'ene fānau. Na'e kamata leva mei a Halaevalu hono fili e Moheofo 'a e
Tu'itongá mei he Tu'ikanokupolu.
Ko Fakana'ana'a TT34
Ko e 'alo 'o Tu'ipulotu'ilangitu'ofefafa TT33
Ko e Moheofo 'o Fakana'ana'a TT34 ko Tongotea'ivai Moheofo 2TK, koe 'ofefine 'o Mataeleha'amea TK4 mo Humi Fakavalefonua.
Ko e fale'alo 'o Fakana'ana'a TT34 ko :
1. Tu'ipulotu'ilangitu'oteau TT35
2. Sinaitaka'ifanakavakilangi TTF6
3. Hahanokifanga'uta
Ko 'enau fehuhu ko Tongotea'ivai Moheofo 2TK.
4. Sisifa Fohe 2
Ko 'ene fa'eé ko Toaafilimoe'unga, ko e 'ofefine 'o Fohe 1. Ko Toaafilimoe'unga ko e fokonofo 'a Tongotea'ivai Moheofo 2TK kia Fakana'ana'a.
5. Laufilitonga
6. Manuna
Ko 'ena fa'eé ko Fifita, ko e fokonofo 'a Tongotea'ivai Moheofo 2TK kia Fakana'ana'a, ko e 'ofefine 'o Longolongo'atumai mo Kaufusi.
Ko Longolongo'atumai ko e foha ia 'o Mataeletu'apiko TK3 pea mo Tu'imala Tamaha 1.
7. Mafi'uli'uli
8. Fakatoumafi
9. Tupuivao
10. Tapu'osi
Ko 'enau fa'eé ko Lupemoetavake, ko e 'ofefine 'o Tau'atevalu Valu 4 o 'Utulau mo Fūnaki Falefā.
Pea na'e 'afio 'a Fakana'ana'a TT34 mo Sisingakau ko e 'ofefine 'o Valu 3 ka 'oku ngali na'e 'ikai ha'ana fanau.
Nouti mo e Ma'u'ungatala:
* Ko hono fokotu'utu'u ko eni 'o e fale'alo 'o Fakana'ana'a TT34 'oku fakatatau ia ki he Tohi Hohoko 'a Fohe Ma'afutakinima [1903], peesi 5,
tukukehe 'a e ngaahi nouti 'oku hoko hake ko ení.
* Ko e fika 3 Hahanokifanga'uta ko e tānaki ia 'ae tohi hohoko ni (nouti ke tānaki mai e ma'ungatalá).
* Koe fika 6 Manuna ko e tānaki ia 'a e tohi hohoko ni (nouti ke tānaki mai e ma'ungatalá)
* 'Oku 'i ai 'a e tui ko Lupemoetavake ko e fokonofo ia 'o Sisingakau kia Fakana'ana'a TT34 he ko e fakafotu ia 'o Sisingakau.
Ko Tu'ipulotu'ilangitu'oteau TT35
Ko e 'alo 'o Fakana'ana'a TT34
Ko e Moheofo 'o Tu'ipulotu'ilangitu'oteau TT35 ko Tu'ilokamana Moheofo 3TK,
ko e 'ofefine 'o VunaTK5 mo Lahauku.
Ko e fale'alo 'o Tu'ipulotu'ilangitu'oteau TT35 ko:
1. Alaivahamama'o
2. Ta'emoemimi
3. Nanasipau'uTTF8
Ko 'enau fa'eé ko Tu'ilokamana Moheofo 3TK.
4. Manumataongo
5. Ma'ulupekotofa TT37
6. Fatafehi Fehu'iameipulotu
7. Fakaolakifanga
Ko 'enau fa'eé ko 'Ānaukihesina, ko e fokonofo 'o Tu'ilokamana Moheofo 3TK kia Tu'ipulotu'ilangitu'oteau.
Ko 'Ānaukihesina ko e 'ofefine 'o Ma'afuotu'itonga TK6 mo Lātūtama III.
8. Pauʻuli
9. Pau TT36
10. Talaumokafoa
11. Mapafisi Avatongo
12. Siumafua'uta TTF7
Ko 'enau fa'eé ko Laumanukilupe, ko e fokonofo 'o Tu'ilokamana Moheofo 3TK kia Tu'ipulotu'ilangitu'oteau TT35.
Ko Laumanukilupé ko e 'ofefine 'o Tupouto'a mo Longosi'i.
13. Tuki'ao
Ko 'ene fa'eé ko Tangaloa, ko e fokonofo 'o Tu'ilokamana Moheofo 3TK kia Tu'ipulotu'ilangitu'oteau.
Ko Tangaloá ko e 'ofefine 'o Mataelemuluvala, foha 'o Vuna TK5.
14. Laufilitongakakau.
Ko 'ene fa'eé ko Tupouta'anea, ko e fokonofo 'a Tu'ilokamana Moheofo 3TK kia Tu'ipulotu'ilangitu'oteau.
Ko Tupouta'aneá ko e 'ofefine 'o Vuna TK5 mo Halaevaluta'anea.
15. Fatafehi Manupupui'one
Ko 'ene fa'eé ko Fakatoumafi, ko e 'ofefine 'o Tu'ihoua mo Heuifanga.
16. Hiliaunifo
Ko 'ene fa'eé ko Lāpuloufisi, ko e 'ofefine 'o Fehokomoelangifisi Tu'ilakepa 4 mo Sīnaitaka'ifanakavakilangi TTF6.
17. Sisifā
Ko 'ene fa'eé ko Hafuni.
18. Tupoupau'u
Ko 'ene fa'eé ko Ma'ulahi, ko e 'ofefine 'o Langiloa Lauaki mo Ma'avamokahokaho.
19. Sisifā
Ko 'ene fa'eé ko Puakatefisi, ko e 'ofefine 'o Tupouto'a mo Afeaki.
Nouti mo e Ma'ungatala:
1. Ko e faka'otu'otu 'o e fale'alo 'o Tu'ipulotu'ilangitu'oteau TT35 'oku fakatatau ia ki he Tohi Hohoko 'a Fohe
Ma'afutakinima [1903], peesi 5 mo e 252, tukukehe 'a e ngaahi nouti 'oku hoko hake ko ení.
2. Koe fika 8 Pau'uli ko e tānaki ia 'a e tohi hohokó ni fakatatau ki he 'Initaviu Tohi Hohoko 'o Mele Tatafu Fotofili Muller, 15
Sepitema 1975, ne fakahoko 'e Tevita Uatahausi mo Kalolaine Mapa 'i he'ena faifatongia ma'a e Potungaue Tohi Hohoko 'a e Siasi 'o Sisū Kalaisi
'o e Kau Mā'oni'oni 'i he Ngaahi 'Aho ki Muí ni.
3. Ko e fika 17 Tupoupau'u ko e tānaki ia 'a e tohi hohokó ni (nouti ke tānaki mai e ma'ungatalá).
4. Ko e fika 18 Sisifā ko e tānaki ia 'a e tohi hohokó ni (nouti ke tānaki mai e ma'ungatala).
Ko e Tu'itongafefine ko Nanasipau'ú 'oku ne 'afio faiva 'i hono paé mei mata'u.
Ko e tangata 'oku tu'u mo e 'akaú mei hemá 'o tuhu ki mata'ú ko Tuku'aho.
|
Ko e tā fakatātā 'a Piron, ko e tangata Lekooti ʻAati ʻi he vaka Falanise ko e "Recherche", ʻi he 1793, na'e hiki 'o tauhi 'e he kauvaka ko La Billardière.
'Oku tauhi e 'ata ni 'i he Archives nationales de France 'i Falanisē.
Ko e ʻata mei he tohi ko e "The Voyage of Bruni d’Entrecasteaux 1791-1794", 2018, mei hono Vahe 17: Tongans in 1793, ko e ngāue 'a Toketā Phyllis Herda mo Browen Douglas.
'Oku ui 'a e 'atá ni ko e "Danse des îles des Amis, en présence de la reine Tiné", 'a ia ko hono faka-Pālangí ko e "Dance of the Friendly Islands in the presence of Queen Tiné".
Ko e "Reine Tine" pe ko e "Queen Tine" ko e hingoa ia na'e ma'u 'aki 'e he kauvaka Falaniseé 'a e fefine 'oku fakataumu'a ki ai 'a e faivá 'i he fakataataá ni. 'Oku kehekehe 'a e fakamatala 'a e kau 'ekatēmiká fekau'aki mo e fefiné ni.
Ko e taha 'o e ngaahi fakamatala ko iá ko e fakakaukau mālie 'a Toketā Phyllis Herda, ʻokū ne pehē na'e ma'uhala 'e he kauvaka Falaniseé ko e hingoa 'o e fefinē ko "Queen Tine" ko e 'uhii ko 'enau fanongo ki hono ui 'e he kakai ʻa e fefiné ko "Tine". Ka ne pehē
'e Toketā Herda ko e 'uhinga 'o e "Tine" ia ʻi he'etau leá ko e "ta'ahine". 'A ia ko 'etau ui faka'ei'eiki ia 'o ha ta'ahine 'eiki pē. 'I he ngaahi fakamatala 'a e kauvaka Falaniseé na'a nau pehē na'a nau fanongo na'e 'i ai pē kuini
'e taha he taimi ko iá ko "Queen Nanatchi". Na'e pehē 'e Toketā Phyllis Herda na'e 'ikai lave'i 'e he kauvaka Falaniseé ko "Queen Tine" ko "Queen Nanatchi" ai pē ia. Ko e faka'uhinga 'a Toketā Herda na'e taha pē 'a e Tu'itongafefiné 'i
hono taimi, na'e 'ikai lava ke ua, pea ko e Tu'itongafefine pe 'e taha 'i he taimi ko iá ko Nanasipau'u. 'Ikai ngata aí, na'e pehē 'e Toketā Herda ko e Tu'itongafefine pe 'e 'afio mo hano "pae", hange ko ia 'oku 'asi 'i he fakataataá.
Ko e toe taha pē 'e 'afio mo hano paé, ko e Tu'itonga pē.
'Oku tau toe ma'u mei he fakamatala 'a e kauvaka Falanise ko "Queen Tine" ko e fefine sino lahi 'aupito, pea na'e pule fakaleveleva, pea moemoe ki ai 'a e taha kotoa 'o a'u kia Toubau (ko hono ui ia 'o e Tu'ikanokupolú) mo Fīnau ('Ulukālala).
Na'a nau pehē na'e 'ikai fa'a sa'ia 'a Toubau mo Fīnau ke na ofi kia "Queen Tine" ko e moemoé, mo e 'ikai lava haʻana toe laka kehe mei ha folofola 'a "Queen Tine".
'I he konga 'o e Tuputupulefanua ki he Tu'ikanokupolú 'oku 'asi ai e ngaahi 'ata kehe ne tā 'e Piron, kau ai 'a e tangata ko "Toubau", 'a ia 'oku pehe ko Tuku'aho ia, pea mo e 'ata 'o Finau 'Ulukālala, mo e 'ata 'o Fuanunu'iava TT38.
|
Ko Alaivahamama'o
Ko e 'alo 'o Tu'ipulotu'ilangitu'oteau TT35
Ko Alaivahamama'ó ko hono foha ko Hopoatefua'atonga, ko e tama 'a Lupemeitakui, ko e 'ofefine 'o Siulua. 'Oku 'ikai ma'u ha hako kia Hopoatefua'atonga.
Nouti mo e Ma'ungatala:
1. Mahalo ne pekia 'a Alaivahamama'o 'oku kei mo'ui pe 'a Tu'ipulotu'ilangitu'oteau TT35 'o 'ikai fakanofo ai ke tu'í.
Ko Pau'uli
Ko e 'alo 'o Tu'ipulotu'ilangitu'oteau TT35
Ko Pau'ulí 'oku pehē na'e nofo 'i hono 'apí ko Halaika, 'i he vaha'a 'o Lavengatonga mo Fātumu, 'i he hala tahí, 'o tauhi atu ai ki hono tehina ko Pau TT36.
Na'e 'omi hono hakó 'e he Ha'a Ngata ki Kolovai.
Ko e foha 'o Pau'ulí ko Tongatoutai (naʻe toe 'iloa ko Tongamālohi pe Tuituiohu), ko e tama 'a Toa, 'ofefine 'o Vave 'o Kolomotu'á. Ko e foha 'o Tuituiohú 'a
'Ilaisiā Kavakehe. Ko 'Ilaisiā Kavakehé ko e tamai ia 'a Tevita Vave 'o Matafonuá. Na'e mali 'a Tevita Vave mo Fīnauta'e'iloa, ko e 'ofefine 'o 'Aisea Vaea Mataele
mo 'Ilaisipa Tokilupe Tuʻiʻonetoa, pea ko 'ena fanaú ko Lākei'oetau, Losa, 'Ilaisaane Afuafumatangi, Sālote Tau'aika, Tevita Namomo, Sipa'ū Pua'a mo Mohekonokono.
Nouti moe Ma'ungatala:
1. Ko e 'Initaviu Tohi Hohoko 'o Mele Tatafu Fotofili Muller, 15 Sepitema 1975 (taʻu 73 ʻo Nukuʻalofa, ko e mokopuna 1 ʻo Fotofili mo Kalaniuvalu)
2. Ko e 'Initaviu Tohi Hohoko 'o Tevita Vave Folau, 19 Me 1976 (taʻu 63 ʻo Fasimoeafi, ko e mokopuna 2 ʻo ʻIlaisia Kavakehe)
3. Ko e 'Initaviu Tohi Hohoko 'o Lakeiʻoetau Folau, 29 Sepitema 1976 (taʻu 56 ʻo Fasimoeafi, ko e mokopuna 2 ʻo ʻIlaisiā Kavakehe)
Ko e ngaahi 'initaviu ia ne fakahoko ‘e Tevita Uatahausi mo Kalolaine Mapa
lolotonga 'e na faifatongia ma’ae Potungāue Tohi Hohoko 'a e Siasi 'o Sisū Kailaisi ‘o e Kau Mā’oni’oni ‘i he Ngaahi ‘Aho ki Muí ni.
Ko Pau TT36
Ko e 'alo 'o Tu'ipulotu'ilangitu'oteau TT35
Ko e Moheofo 'o Pau TT36 ko Tupoumoheofo TK12 Moheofo 4TK,
ko e 'ofefine 'o Tupoulahimu'a (Tupou'uli) TK7 mo Fuonuku.
Ko e fale'alo 'o Pau TT36 ko:
1. Sīnaitakala'ifekitetele TTF9
2. Fatafehiolapaha TTF10
3. Fatafehiha'apai
4. Manutauhakau
5. Fatafehi Fuanunu'iava TT38
Ko 'enau fa'eé ko Tupoumoheofo TK12Moheofo 4TK.
6. Fatafehitoutai
7. Ikatulifota
8. Fatafehivava'u
Ko 'enau fa'eé ko Inumofalefā, ko e fokonofo 'a Tupoumoheofo TK12 Moheofo 4TK kia Pau, ko e 'ofefine 'o Halatokoua.
9. Fatafehimatamoana
Ko 'ene fa'eé ko Palu, ko e fokonofo 'a Tupoumoheofo TK12 Moheofo 4TK kia Pau, ko e 'ofefine 'o Fufuutauma'a, foha 'o Tupouto'a mo Kilinganoa.
10. Likutauifangatapu
Ko 'ene fa'eé ko Kongakava, ko e 'ofefine 'o Maealiuaki TH15 TK8 mo Langilangiha'aluma, ko e 'ofefine 'o Teukihe'alo'i Ve'ehala 2 mo Tangakinatofetofe, koe 'ofefine 'o Nukuhape Nuku 3 mo Ngaoasi'i.
11. Fatafehi
12. Sinālauli'i
Ko 'ena fa'eé ko Pulimaipau, ko e 'ofefine 'o Latunipulu'iteafua Tu'ilakepa 5 mo Tongavua, ko e 'ofefine 'o Talia'ulilahi Talia'uli 1 mo Vui.
13. Fifitavakaniua
14. Sisifā
Ko 'ena fa'eé ko Fifitavakaniua, ko e 'ofefine 'o Haveatunguamata'uli mo Fīnaulangi.
Nouti mo e Ma'ungatala:
1. Ko e faka'otu'otu 'o e fale'alo 'o Pau TT36 'oku makatu'unga ia 'i he Tohi Hohoko 'a Fohe Ma'afutakinima [1903], peesi 6 & 253, tukukehe 'a e ngaahi nouti ko eni 'oku hoko haké.
2. Ko e fika 12 Sinālauli'i ko e tānaki ia 'a e tohi hohokó ni (nouti ke tānaki mai e ma'ungatalá).
3. Ko e fika 13 Fifitavakaniua koe tānaki ia 'a e tohi hohokó ni (nouti ke tānaki mai e ma'ungatalá).
4. Ko e fika 14 Sisifā ko e tānaki ia 'a e tohi hohokó ni (nouti ke tānaki mai e ma'ungatalá).
Ko Likutauifangatapu
Ko e 'alo 'o Pau TT36
Ko Likutauifangatapu na'e nofo mo Tu'ifua'ile'ila ko e 'ofefine 'o Tupoulahisi'i TK10 mo Fusipala Ha'atauele, 'ofefine 'o Fa'oa.
Ko e fānau 'a Likutauifangatapu mo Tu'ifua'ile'ilá ko:
1. Tavatu'alau
2. Kongakava
Ko e fanau 'a Tavatu'alaú ko:
1. Tupouveiongo
2. Sione Likutau Tauelangi
Ko 'ena fa'eé ko 'Ema Papa'ali'i, ko e 'ofefine 'o Malesaga Musi Tugai Papa'ali'i mei Tu'ana'i 'i 'Upolu.
3. Soakai Tauelangi
4. 'Ana Tu'ifua
5. 'Aho'eitu
Ko 'enau fa'eé ko Sālome Halavaokofe, ko e 'ofefine 'o Tu'itufu 'o 'Eueiki.
Ko e fānau 'a Tupouveiongó ko Moeakiolahi'atu, ko e foha 'o Kailahi 'o Houma. Pea toe fānau 'a Tupouveiongo ko Talanoafuka, ko e foha 'o Setaleki Nuku Vaea 'o Houma.
Ko e fānau 'a Sione Likutau Tauelangí ko Sōsiua Likutau Tauelangi, Mele Tupou Pulimaipau, Sione Tavatu'alau mo Kisione Tauelangi, ko 'enau fa'eé ko Milika Veapuku 'o Pea.
Ko e fānau 'a 'Ana Tu'ifuá ko Meleane 'Ungatea, 'Amelia Fīnautu'ava'inga, Fifita Fa'ivalea mo Sālote Mo'unga'ulufeholoi, ko 'enau tamaií ko Peni Tupou, ko e foha 'o Sēmisi Fonuakihehau Tu'iha'angana 'o Ha'ano mo Mo'unga'ulufeholoiʻolotopoha 'o Kolonga.
Ko 'Aho'eitú na'e 'iloa ko 'Aitu pea ko 'ene fānaú ko Sione Hala'api'api, Tangakina Siu'ulua, Talanoafuuka, Pākofe, Langilangi mo Tākai, ko 'enau fa'eé ko 'Ana Silikana 'o Kolonga mo 'Eueiki.
Fifita Faivalea, Sālote Moʻungaʻulufeholoi, ʻAmelia Fīnautuʻavaʻinga
Ko e fanga mokopuna ʻo Likutauʻifangatapu, ko e 'alo ʻo Pau TT36 pea mo Kongakava.
'Oku 'oatu e fakamālō kia Joan Margaret (Greta/Kuleita/Stella/Tukilamulamu) Fusipalapangai Skeen Klampfer 'i hono vahevahe mai 'o e 'atá ni. Ko Greta Klampfer ko e mokopuna ʻo Sālote Moʻungaʻulufeholoi Naufahu.
|
Sōsiua Likutau Tauelangi
Ko e foha 'o Sione Likutau Tauelangi, ko e foha 'o Tavatu'alau, ko e foha 'o Likutau'ifangatapu, ko e 'alo 'o Pau TT36 pea mo Kongakava.
'Oku 'oatu e fakamālō kia Tevita Tonga Toutai 'i hono vahevahe mai 'oe 'ata ni.
|
'Aho'eitu Tavatu'alau
Ko e foha 'o Tavatu'alau, ko e foha 'o Likutau'ifangatapu, ko e 'alo 'o Pau TT36 pea mo Kongakava.
'Oku 'oatu e fakamālō kia Paul Tu'alau Hala'api'api ʻAitu-Johansson 'i hono vahevahe mai 'o e 'atá ni. Ko Paul ʻAitu-Jahansson ko e mokopuna ʻo ʻAhoʻeitu Tavatuʻalau.
|
Ko Ma'ulupekotofa TT37
Ko e 'alo 'o Tu'ipulotu'ilangitu'oteau
TT35
Neongo na'e tu'i 'a Ma'ulupekotofa TT37 ki mui 'ia Pau TT36, na'e lahi ia 'ia Pau TT36.
Na'e 'afio 'a Ma'ulupekotofa TT37 mo Mo'ungaolakepa, ko e 'alo fefine 'o Fehokomoelangifisi Tu'ilakepa 4 mo
Sīnaitakala'ifanakavakilangi TTF6 ka na'e 'ikai ha'ana fānau.
Ko e fale'alo 'o Ma'ulupekotofa TT37 ko:
1. Fatafehifisi
Ko 'ene fa'eé ko Lupe'utulau, ko e 'ofefine 'o Tamalepau'u, foha 'o Tau'atevalu Valu ʻo 'Utulau.
2. Pāpani
Ko 'ene fa'eé ko Halavaivai, ko e 'ofefine 'o 'Umufeke mo Lātūtama, 'ofefine 'o Tu'ikolovatu.
Nouti mo e Ma'ungatala:
1. Ko hono fokotu'utu'u ko eni 'o e fale'alo 'o Ma'ulupekotofa TT37, 'oku makatu'unga ia 'i he Tohi Hohoko 'a Fohe Ma'afutakinima [1903], peesi 6 & 255.
Ko Fatafehifisi
Ko e foha 'o Ma'ulupekotofa TT37
Ko e ʻofefine ʻo Fatafehifisí ko Fifita, ko e tama 'a Fifita, ko e 'ofefine 'o 'Aisea Tupou Fielakepa, foha 'o Tupouefutonga Fielakepa.
Ko Fifita (tama 'a Fifitá) ko 'ene tamá ko Taufa, ko e 'ofefine 'o Mo'ungatonga.
Ko Fatafehi Fuanunu'iava TT38
Ko e 'alo 'o Pau TT36
Fatafehi Fuanunu'iava TT38
|
| Ko e 'imisi ne tā 'e Piron, ko e tangata lekooti ʻaati ʻi he vaka Falanise ko e "Recherche", ʻi he 1793.
'Oku tauhi e 'atá ni 'i he Archives nationales de France 'i Falanisē.
Ko e 'imisi mei he tohi ko e "The Voyage of Bruni d’Entrecasteaux 1791-1794", 2018, mei hono Vahe 17: Tongans in 1793,
ko e ngāue 'a Toketā Phyllis Herda mo Browen Douglas.
|
Ko e Moheofo 'o Fuanunu'iava TT38 ko Tupoufalemei Moheofo 5TK,
ko e 'ofefine 'o Tu'ihalafatai TK9 mo Lāvaka,
ko e 'ofefine 'o Fuatakifolaha TH14 mo Nanasiha'ele,
ko e 'ofefine 'o 'Ahovalu.
Na'e toe Moheofo 'ia Fuanunu'iava 'a Tupouveiongo, ko e 'ofefine 'o Mumui Mapatongia'amanu TK13 mo Tulehu'afaikikava,
ko e kaukautama 'a Motu'apuaka.
Ko e fale'alo 'o Fuanunu'iava TT38 ko:
1. Kafaikamoana
Ko 'ene fa'eé ko Mo'ungaotupou, ko e 'alo fefine 'o Siumafua'uta TTF7 kia Tongamana.
2. Mo'ungaotupou
3. Hu'akavamei'uiha
4. Kavafutuna
Ko 'enau fa'eé ko Tupoufalemai Moheofo 5TK.
5. Manumapuhola
Ko 'ene fa'eé ko Palulongoteme, ko e fokonofo 'o Tupoufalemei Moheofo 5TK, ko e 'ofefine 'o Mulikiha'amea TH16TK6 mo Teuteufaiva.
6. LaufilitongaTT39.
7. Lataimaumi.
Ko 'ena fehuhu ko Tupouveiongo Moheofo 6TK, ko e 'ofefine 'o Mumui Mapatongia'amanu TK13 mo Tulehu'afaikikava, ko e kaukautama 'a Motu'apuaka.
8. Fatafehi
Ko 'ene fa'eé ko Popua, ko e fokonofo 'o Tupouveiongo Moheofo 6TK, ko e 'ofefine 'o Fīnau 'Ulukālala 'Ulukālala 1 mo Adi Vuturongo mei
Lakeba 'i Fisi ka na'e 'iloa 'i Tonga ko Vutulongo.
9. Hake'ivaiha'akili
10. Fatafehimei
Ko 'enau fa'eé ko Fīnauha'akili, ko e fokonofo 'o Tupouveiongo Moheofo 6TK.
11. Fatafehiha'apai
Ko 'enau fa'eé ko Fīnau, ko e fokonofo 'o Tupouveiongo Moheofo 6TK.
Nouti mo e Ma'ungatala:
1. Ko e faka'otu'otu 'o e fale'alo 'o Fuanunu'iava TT38 'oku makatu'unga 'i he Tohi Hohoko 'a Fohe Ma'afutakinima [1903], peesi 6 mo e 254, tukukehe 'a e ngaahi nouti 'oku hoko haké.
2. Ko e fika 1 Kafaikamoana ko e tānaki ia fakatatau ki he peesi 13 'o e Tohi Hohoko 'a Losaline Fatafehi mo e peesi 76 'o e Tohi Hohoko 'a Fohe Ma'afutakinimá.
Ko e tānaki pe 'a e tohi hohokó ni ke mu'omu'a ia ka 'oku 'ikai 'ilo pe na'e fika fiha.
3. Ko e fika 4 Kavafutuna ko e tānaki ia 'a e tohi hohokó ni.
4. Ko e fika 9 Hake'ivaiha'akili ko e tānaki ia 'a e tohi hohokó ni.
5. Fakatatau ki he peesi 254 'o e Tohi 'a Fohe Ma'afutakinimá na'e ua 'a e moheofo 'o Fuanunu'iava TT38, ko Tupoufalemei pea mo Tupouveiongo.
6. 'I he fale'alo 'o Fuanunu'iava TT38 ko Kavafutuna pe, mo Laufilitonga TT39, pea mo Fatafehimei kuo lava ma'u ha fakamatala ki honau hakó.
4. Ko Kavafutuna
Ko e 'alo fefine 'o Fuanunu'iava TT38
Ko 'ene tama kia 'Uluifalefisi, foha 'o Tongafaleolá, ko Naulongo'akau. Pea ko e fānau 'a Naulongo'akau kia Penisimani Lātūselu, foha 'o Makapapa Talia'uli,
ko Sione Latuselu, Tiliti Latuselu, Mele Muimui mo Ilaise Viola. Ko e tama 'a 'Ilaise Viola ko Mafi Fatongiatau. Pea toe fānau 'a Ilaise Viola ko Mele Usuovanua, ko e 'ofefine 'o Ratu Timoci Tavananavua.
Ko e fānau 'a Mafi Fatongiatau ko Penisimani Peleatisi, Tevita Taukitokuu mo Vailele, ko 'enau fa'eé ko Sela Hehea, 'ofefine 'o Sailosi Lapota.
Ko e fānau 'a Mele Usuovana ko Siaosi Uelingatoni, Mele'ana Tu'akalau, Siaosi Teisina, Sione 'Akau mo Siaosi Pulumu Fifita, ko 'enau tamaí ko Sione Fifita.
10. Ko Fatafehimei
Ko e 'alo fefine 'o Fuanunu'iava TT38
Ko e fānau 'a Fatafehimei kia Tu'ilakepa Makahokovalu, 'alo 'o e Tamahā ko Latufu'ipeká kia
Tuita Kahomovailahi, ko 'Amelia Tu'imala, Latuniua mo Lakepamo'afitu.
Ko e tama 'a Amelia Tu'imala ki he Ha'amoa ko Tu'ivaita ko Latu'otusia Ha'amoa. Pea ko e tama 'a Latu'otusia Ha'amoa kia Paueli
Fakatou'io 'o Felemea ko Uelenitoni Fakatou'io.
Ko Laufilitonga TT39
Ko e ʻalo 'o Fuanunu'iava TT38
Ko Laufilitonga TT39 na'e ʻaloʻi ʻi he 'aho 24 'Aokosi 1797 pea hala ʻi he ʻaho 9 Tīsema 1865. Ko hono hingoa faka-Kalisitiané ko Sanualio Laufilitonga.
Ko Laufilitonga TT39 na'e ta'ane mo Lupepau'u, ko e 'ofefine 'o e Tamatauhala ko Makamālohí. Ka na'e 'ave 'e Taufa'ahau Tupou I 'a Lupepau'u ke hoko ia ko hono mali faka-Konisitūtone ʻo ʻoná.
Na'e 'i ai mo e 'amanaki ke Moheofo 'ia Laufilitonga TT39 'a Luseane Halaevalu Mata'aho, ko e 'ofefine ia 'o Tupoto'a TK17 mo Tupou'ahome'e, pea ko e tuoefefine tamai taha ia 'o Tupou I.
Ka na'e 'ave 'a Luseane Halaevalu Mata'aho ia kia Havea Afi'afolaha Tu'iha'ateiho, pea toki 'omai kia Laufilitonga TT39.
Ko e faka'osi 'o e Ha'a Tu'itonga 'o Tonga Motu'á 'a Laufilitonga TT39. Pea liua ia ʻe Taufaʻahau Tupou I 'o ne hoko ko e Tu'i 'o e 'Otu Tongá.
Na'e foaki leva ʻe Tupou I ʻa e hingoa Kalaniuvalú maʻa e hako ʻo Laufilitongá ke nau hoko ko e Nōpele ʻi he puleʻanga foʻou ʻo Tupou I.
Pea ko ia ne fakanofo ki ai ʻa e 'alo 'o Laufilitonga TT39 ko Viliami Fatafehiolapaha, ko e fuofua Kalaniuvalú ia.
|
Ko e faleʻalo 'o Laufilitonga TT39 ko:
1. Manumataongo Lutoviko
Ko 'ene fa'eé ko Lātūniua, ko e 'ofefine 'o Kahomovailahi Tuita mo Lātūfu'ipeka Tamahā 2.
2. Viliami Fatafehiolapaha Kalaniuvalu 1
3. Lavinia Veiongo
Ko 'ena fa'eé ko Luseane Halavalu Mata'aho, ko e 'ofefine 'o Tupouto'a TK17 mo Tupou'ahome'e,
ko e 'alo fefine 'o Lātūfu'ipeka Tamahā 2 kia Tupoulahisi'i TK10 .
4. Tu'ipulotupau'u Losaline Fonofā
5. Pānuve Manumapuhola
6. Fatafehifanga'afa
Ko 'enau fa'eé ko Siulolovao, ko e 'ofefine 'o Sisitoutai mo Fataimoemanu.
Ko Sisitoutaí ko e foha 'o Toutaitokotaha Tokemoana 4 mo Fifitaha'amotuku na'e 'iloa ko Pōpaofehi.
Ko Fataimoemanú ko e 'ofefine 'o Aloko'ulu Fotofili.
7. Tu'ifangatūkia Hepisipa.
Ko 'ene fa'eé ko Lātūfakahau Kelesi, ko e 'ofefine 'o Tu'ihalafatai mo Mafikakau.
Ko Tu'ihalafataí ko e foha 'o Tupoulahimu'a TK7.
Ko Mafikakaú ko e 'ofefine 'o Fīnakikalava Fakafanua mo Fotuihalatala.
'Oku lau 'e he ngaahi tohi hohoko 'e ni'ihi ko Tu'ifangatūkia mo Hepisipa ko e ongo fefine kehekehe.
8. Kafaikamoana
9. Fatafehi
10. Nanasi
Ko 'enau fa'eé ko Popuamohōleva.
11. Lātūhōleva
Ko 'ene fa'eé ko Manu, ko e 'ofefine 'o Tu'ihalafatai mo Lātūholeva. Ko Manú ko e fokonofo 'o Lātūfakahau Kelesi.
12. Mahetuputau
Ko 'ene fa'eé ko Sōvaki, ko e 'ofefine 'o Talanoa mo Taufa. Ko Talanoá ko e foha 'o Mumui Mapatongiaʻamanu TK13 mo Kaingama'ukava.
Ko Taufá ko e 'ofefine 'o Ikafililava, ko e foha 'o Ma'afu 2 mo Fualupeake.
13. Tupoutu'a Lamanukilupe.
Ko 'ene fa'eé ko Fala'aetau, ko e 'ofefine 'o Tupoumunukunuku mo Ngingie.
Ko Tupoumunukunuku ko e foha 'o Hiliaunifo ko e 'alo 'o Tu'ipulotu'ilangitu'oteau TT35.
Ko Ngingié ko e 'ofefine 'o Tongamana mo Taetaeveve. Ko Tongamaná koe foha 'o Tupoulahimu'a TK7 mo Lupemeitakui.
14. Fe'aomoemanu'okotone
Ko 'ene fa'eé ko Tapapala, ko e 'ofefine 'o Tu'ihafatai mo Mafikakau.
Ko Tapapala mo Manu (fa'e 'a Latuholeva) ko e ongo fokonofo 'o hona ta'oketé ko Lātūfakahau Kelesi (fa'e 'a Tu'ifangatūkia Hepisipá).
15. Fatafehi Kulivolivoli
16. Fatafehi Fakauakimanu'a
Ko 'ena fa'eé ko Fusi Kilisitina, ko e 'ofefine 'o Talia'ulimalohi mo Fusipapalangi.
17. Salesi Tu'ipulotu Langitu'oteau
Ko 'ene fa'eé ko Mafikakau, ko e 'ofefine 'o 'Itafua'a'atonga Fakafanua 4 mo Levanuia,
'ofefine 'o Tongotea mo Na'asipa. Ko Tongotea ko e foha 'o Manulevu, foha 'o Fuatakifolaha TH14.
Ko Na'asipa ko e 'ofefine 'o Lupetulimafua Lavaka mei Pea.
18. Ko Kalilea
Ko 'ene fa'eé ko Vika Mafi, ko e 'ofefine 'o Tupouneiafu, ko e foha 'o Maealiuaki TH15 TK8 mo Langilangiha'aluma.
19. Toafilimoe'unga
Ko 'ene fa'eé ko Va'e.
20. Alo Filisonu'u.
Ko 'ene fa'eé ko Takala.
'Oku lau 'e he ngaahi tohi hohoko 'e ni'ihi ko Alo mo Filisonu'u ko e ongo tama kehekehe.
21. Tupoutulikihakautapu
Ko 'ene fa'eé ko Mo'unga'ulufeholoi, ko e 'ofefine 'o Moimoiangaha Nuku 7 mo Kavafutuna, 'ofefine 'o Tupoulahisi'i TK10 mo Fusipala Ha'atauele, 'ofefine 'o Fa'oa.
22. Tupoumanakofo'ufa'u
Ko 'ene fa'eé ko Nauvale.
23. Tonga
Ko 'ene fa'eé ko Lahauku, ko e tama 'a Lahauku, ko e 'ofefine 'o Tu'imakite, ko e foha 'o Lolomāna'ia Tu'i'afitu mo Toaafilimoe'unga, 'ofefine 'o Mataeletu'apiko TK3 mo Papaha'amea.
24. Taungapuaka
Ko 'ene fa'eé ko Mohulamu Filiahihifo.
Nouti mo e Ma'ungatala:
1. Ko e fokotu'utu'u 'o e Fale'alo 'o Laufilitonga TT39 mei he fika 1 Manumataongo ki he fika 22 Tupoutulikihakautapu
'oku makatu'unga ia ki he Tohi Hohoko 'a Fohe Ma'afutakinima [1903] peesi 7 tukukehe 'a e ngaahi nouti ko eni 'oku hoko haké.
2. Ko e fānau 'a Siulolovaó 'oku lahi 'a Tu'ipulotupau'u Losaline Fonofā kae si'i 'a Fatafehifanga'afa 'o fakatatau ki he Tohi Hohoko 'a Taniela Fale 'o Mu'a,
ko e hako 'o Tu'ipulotupau'u.
3. Ko e fika 15 Fatafehi Kulivolivoli ko e tānaki ia 'a e tohi hohokó ni (nouti ke tānaki mai e ma'ungatalá).
4. Ko e fika 22 Tupoumanakofo'ufa'u koe tanaki ia 'ae tohi hohoko ni (nouti ke tānaki mai e ma'ungatalá).
5. Ko e fika 23 Tonga ko e tānaki ia 'a e tohi hohokó ni (nouti ke tānaki mai e ma'ungatalá).
6. Ko e fika 24 Taungapuaka ko e tānaki ia mei he 'Initaviu Tohi Hohoko 'o Kalolaine Halaifonua 'o Vaotu'u, 23 'Aokosi 1977,
ne fakahoko ‘e Tēvita Uatahausi mo Kalolaine Mapa ma’a e Potungaue Tohi Hohoko 'a e Siasi 'o Sisū Kalaisi ‘o e Kau Mā’oni’oni ‘i he Ngaahi ‘Aho ki Muí ni.
1. Ko Manumataongo Lutoviko
Ko e 'alo 'o Laufilitonga TT39.
Ko e fānau 'a Manumataongo Lutoviko ko:
1. Nanasipau'u
Ko e tama 'a Tu'ipulotupau'u
2. Losaline Fatafehi Halao'uvea
Ko e tama 'a Mekemeke, 'ofefine 'o Po'oi Niutupu'ivaha.
Losaline Fatafehi Halao'uvea
|
Ko Losaline Fatafehi naʻá ne hiki ʻa e tohi hohoko mei he Tohi Hohoko ʻa e Tamahā ko ʻAmelia Fakahikuoʻuihá,
ʻa ia ʻoku ʻiloa ko e Tohi ʻa Losaline Fatafehí.
Ko Nanasipauʻu
Ko Nanasipau'ú ko 'ene fānaú ko Molitahisi, Sepiuta Tauki'onetuku Fusipala 'Akilele, Vili Pusiaki mo Sakalia, ko 'enau tamaí ko Tu'ipulotu Toutai'olepō, ko e foha 'o Lavakamofotofili mo Lātū.
Ko Molitahisí na'e mali mo Saia 'o na fanau'i 'a 'Ana Tu'ifangatukia Pale, Fīnau Molitahisi, Lasini, Sīnai, Hē pea mo Tēvita Tuituiohu.
Ko Sepiuta Tauki'onetuku Fusipala 'Akilelé ko 'ene tamá ko Malia 'Ānaukihesina Falepapālangi, ko e 'ofefine 'o Viliami 'Ungapapālangi, ko e foha 'o Siaosi Tuku'aho.
Pea mali 'a Sepiuta Tauki'onetuku Fusipala 'Akilele mo Sione Lepa'ihalakakala, ko e foha 'o Foua, 'o na fanau'i 'a Mohenoa, Lū'isa, Tēvita Kavaefiafi, Fonua, 'Esitōkia mo Tongaha'apai Lepa.
Ko Vili Pusiakí ko hono 'ofefine 'a Tenisia Nanasipau'u, ko e tama 'a Sala.
Pea mali 'a Vili Pusiaki mo 'Aselika Seli 'o na fanau'i 'a Fifita, Talavao mo Sōane Ngutukoula Tatuila Pusiaki.
Pea ko Sōane Ngutukoula Tatuila Pusiakí na'e mali mo Makalita 'Uhilamoelangi 'Ahosivi Tu'uhoko 'o na fanau'i 'a Tu'ifua Vaka, 'Ilaisaane Lokakoula,
Viliami Kaufusitu'a Pusiaki, Paulo 'Ahosivi Pusiaki, Talavao Pusiaki, Sōsefo Fakalavelavekilapaha, Tu'ipulotu Pusiaki, Vakatau'aho Pusiaki, Sakalia mo Simione Pusiaki Tatuila.
Ko Losaline Fatafehi
Ko Losaline Fatafehí naʻe mali mo Siale ʻAtaongo, ko e foha ʻo ʻEnelē Maʻafuotuʻitonga, pea ko ʻena fānaú ko Vika Kaufusi Matāpule mo Maʻafotuʻitonga.
Nouti mo e Ma'ungatala:
* Fakamālō kia Taniela Fale 'i hono vahevahe mai 'o e hako 'o Nanasipau'ú.
* Fakamālō kia Sosefo Fakalavelavekilapaha 'i hono vahevahe mai 'o e hako 'o Vili Pusiakí.
2. Ko Viliami Fatafehiolapaha Kalaniuvalu 1
Ko e 'alo 'o Laufilitonga TT39.
Ko e fānau 'a Viliami Fatafehiolapaha Kalaniuvalu 1 ko:
1. Siaosi Mo'atakikolongahau
Ko e tama 'a Loukinikini
2. Sione Fūnaki
Ko e tama 'a 'Ēseta
3. Fusipalapangai
Ko e tama 'a Sūsana Pusi
4. Adi Uvu
Ko 'ene fa'eé ko Adi Serai Caudrove
5. Sioeli Pangiakaetau
6. Leafāitūlangi Fotofili
Ko 'ena fa'eé ko 'Ungatea, ko e 'ofefine 'o Feke'ila Kioa.
Ko Siaosi Mō'atakikolongahau ko 'ene fānaú ko Viliami Fatafehi Hala'ufia'otonga (tama 'a Si'ulua Tupouholeva), Viliami Kalaniuvalu Hēnoa (tama 'a Tupoutu'a),
pea mo 'Anaseini Veiongo (tama 'a Fusi Tōpui).
Ko Fusipalapangai ko 'ene fānaú ko Siulolovao Taufa ('ofefine 'o Tēvita Manu, foha 'o Mahe'uli'uli Pasikala mo Pauline Lupe) pea mo 'Anamanu, Melepua mo 'Ānaukihehea,
ko 'enau tamaí ko Moala Fangupō.
Ko Sioeli Pangiakaetau naʻe mali mo Meleane ʻUngatea Tupou, ko e ʻofefine ʻo Peni Tupou mo ʻAna Tuʻifua Tavatuʻalau, pea na mavae. Pea na'e ʻi ai mo e fānau ʻa
Sioeli Pangiakaetau ko 'Amelia 'Ahofolau 'Uhatafe (ko e tama 'a Melenaite Tali, 'ofefine 'o Suliasi Taliapeape mo 'Atelaite Pāhulu 'o Niuafo'ou), pea mo Fā'onelua
(ko e tama 'a Māhina, 'ofefine 'o Sione Hala'api'api mo Tule).
Ko Leafā'itūlangi na'e mali mo Siōsiua Fotofili, foha 'o Pita Fotofili mo Hulitā Pakai, 'o na fanau'i
'a Solomone Tu'iniua, Ue'ikaetau, Luseane Halaevalu Mata'aho Tuita, Lavinia Veiongo Veikune, Mele Tatafu Muller, Hulitā, Tupoumoheofo, Pīsila Fusitu'a, Sēmisi
Kalaniuvalu Fotofili mo 'Asipeli Kupuovanuavou Fotofili.
Luseane Halaevalu Mataʻaho Fotofili Tuita
Ko e 'ata ʻa e Fāmili Klinkmuller ʻo Haʻamoa mo Nuʻu Sila mei he 1914 nai.
|
Sēmisi Kalaniuvalu Fotofili
Ko e 'ata mei he nusipepa ko e Pacific Islands Monthly, 19 Siulai, 1946.
|
3. Ko Lavinia Veiongo
Ko e 'alo fefine 'o Laufilitonga TT39.
Ko e fānau 'a Lavinia Veiongó ko:
1. 'Asipeli Kupuovanuavou
2. Luseane Anga'aefonu
3. Siaosi Moengangongo
4. Sōsaia Kalauta
5. 'Elenoa
6. 'Anapuli.
Ko 'enau tamaí ko 'Īnoke Matafonuafotu, ko e foha 'o 'Ōsaiasi Tonga Veikune 1 mo Temaleti Manakovimomoho.
7. Sālote Tupoumoheofo
Ko e 'ofefine 'o 'Isileli Tupou, ko e foha 'o Siaosi Taufa'ahau Tupou I mo Sela Lopasikole.
Luseane Anga'aefonu
|
Sālote Tupoumoheofo
|
'Asipeli Kupuovanuavou ('Asipeli Kupu)
Ko e 'ata mei he tohi ko e "The Diversions of a Prime Minister", ko e fa'u 'a Basil Thomson 'i he 1894, peesi 95.
|
|
5. Ko Pānuve Manumapuhola
Ko e 'alo 'o Laufilitonga TT39.
Ko e fānau 'a Pānuve Manumapuholá ko:
1. Tupoulotomu'a
Ko e tama 'a Kālisi Mafikaunanga, ko e 'ofefine 'o Toutai'olepō Tu'ipulotu Kioa mo Halaevalumoheofo.
2. 'Anaise Fanga'afa
Koe tama 'a 'Atelaite Taupeavai, koe 'ofefine 'o Kemoe'atu Fulivai mo 'Ilaisaane Tupou'ahau.
3. Vika Sivoki
Koe tama 'a Vutulongo'olakepa.
Ko 'Anaise Fanga'afa na'e mali mo Hikihoko, foha 'o Sione Tupouto'a mo Pauline, 'o na fanau'i 'a Uiliami Tungi Mulikiha'amea.
Ko Vika Sivoki na'e mali mo Viliami Havealeta 'o Ha'apai 'o na fanau'i 'a Mele Mafikovi na'e mali mo Molitoni Lilopau.
6. Ko Fatafehi Fanga'afa.
Ko e 'alo fefine 'o LaufilitongaTT39.
Ko e fānau 'a Fatafehi Fanga'afá ko:
1. Siaosi 'Ulukivaiola Tuita
2. 'Amelia Noa'isiapua
Ko 'ena tamaí ko Makahokovalu Tu'ilakepa.
Ko Siaosi 'Ulukivaiola Tuita ko 'ene fānaú ko Moaeteau (tama 'a Nanisē Fie'ota), pea mo Sami Mafile'o (tama 'a Naukovi).
Pea mali 'a Siaosi 'Ulukivaiola Tuita mo Lesieli Afuha'apai, ko e 'ofefine 'o Avalā'aetau Naufahu mo 'Alilia Funakitoutai,
'o na fanau'i 'a Siosateki Vuna, Līsita Ate pea mo Hulitā Tu'ifua.
Ko Siosāteki Vuná ko 'ene fānaú ko Mele Tūfui, Kolove mo Siaosi (ko 'enau fa'eé ko Taimi), mo Siosāteki Kavaliku Mata'uvave
(ko 'ene fa'eé ko Melevesi Tu'itupou, ko e 'ofefine 'o Sione Tu'itupou Noapose mo Taisia Fehi'a Manu).
Ko Mele Tūfuí na'e mali mo Viliami Naulala Puloka 'o na fanau'i 'a Sione, Tēvita Toafa'ohihifo, Kasānita Fe'aomoemanu, Tilitili, Samuela Hu'avai mo
Taniela Puloka. Ko e 'ofefine 'o Siosāteki Kavaliku Mata'uvave ko Lutimila Manutu'ufanga na'e mali mo Uate Foliaki Lokotui
'o Mo'unga'one. Ko Lutimilá ko e tama 'a Kaho, ko e 'ofefine 'o Vili Vōlaki mo Melepua mei Niuatoputapu. Pea mali 'a Siosāteki Kavaliku
Mata'uvave mo Kalolaine Toa, ko e 'ofefine 'o Pita Hē'itukutonga Likiliki mo Sela Popua, 'o na fanau'i 'a 'Ofakimaluhola,
Fotuika, Viliami, Sūnia mo Maika.
Ko Līsita Até na'e mali mo Tēvita 'Unga, ko e foha 'o Taniela Taufu'i'aevalu mo Mele Sungu, 'o na fanau'i 'a 'Isileli Tupou (Toluafe)
Tuita, 'Alipate Halakilangi, Tēvita 'Unga, Kafaikamoana, Mele Lū'isa Sīmoa Ve'ehala, 'Ana Makelani, Sela Lepolo Nuku, Sūnia
'Akaveka, Vika Tupou Kaufusi Vaha'i mo Sione Mateialona.
7. Ko Hepisipa Tu'ifangatūkia.
Ko e 'alo fefine 'o LaufilitongaTT39.
Ko e fanau 'a Hepisipa Tu'ifangatūkia ko:
1. 'Anaseini Kaifonua'amanu
2. Mele Latainiu'ui
Ko 'ena tamaí ko Setaleki Muimui, ko e foha 'o Tupoumālohi TK16.
Ko 'Anaseini Kaifonua'amanú na'e mali mo Nafetalai Matekitonga 'Ulukālala,'o na fanau'i 'a
Siaosi Fīnau Misinituituiovava'u 'Ulukālala.
Ko Siaosi Fīnau Misinituituiovava'u 'Ulukālala ko 'ene fānaú ko Mele Latainiu'ui mo 'Ofakivava'u (fanau 'a 'Alailupe Veisinia,
'ofefine 'o Sione Niuvao), Fonisē (tama 'a 'Ainise Fatafehi, 'ofefine 'o Fatafehi Fa'onelua), Tēvita 'Akauola Moengāngongo (tama 'a Latailikutapu'angu, 'ofefine
'o Moalatokonimalanga 'o Ha'alaufuli), Siale 'Ataongo (tama 'a Sela Misipeka, 'ofefine 'o Viliheu 'o 'Ohonua), Tōkilalo (tama 'a Sina), pea mo 'Ana Matapoko
(tama 'a Tonga).
Pea mali 'a Siaosi Finau Misinituituiovava'u 'Ulukālala mo Tapukitea, koe 'ofefine 'o Lātū Māsima
'o Kolovai, 'o na fanau'i 'a Siaosi Tangata'oha'amea 'Ulukālala.
8. Ko Kafaikamoana.
Ko e 'alo fefine 'o Laufilitonga TT39.
Ko e tama 'a Kafaikamoaná ko:
1. Tupouhōleva
Ko 'ene tamaí ko Viliami Halatuituia Tungī 1.
12. Ko Mahetuputau.
Ko e 'alo 'o Laufilitonga TT39.
Ko e foha 'o Mahetuputaú ko:
1. Soakimi Tu'ipulotu
Ko e tama 'a Malia 'Aloisio.
Ko Soakimi Tu'ipulotú ko 'ene fānaú ko 'Aloisio Tupouneiafu, Tupouto'a, Fakauakimanu'a, Sefo pea mo 'Osetia, ko 'enau fa'eé ko Maliana.
Ko 'Aloisio Tupouneiafú na'e mali mo Malia Leonia Fakatoumafi, ko e 'ofefine 'o Taufatofua 'o Kotu, 'o na fanau'i 'a 'Ānaukihesina,
Filisōnu'u Fatuimoana mo Tupoumoheofo.
Ko Filisōnu'u Fatuimoaná na'e mali mo 'Amelia Afā 'i Tūlangi Manutau pea ko 'ena fānaú ko Tupou Moheofo, Fatafehi 'o Lapaha, Sōvaki, Lōseli, Lolo Fakangalo,
Mataka, Sōsiua, Kafaikamoana, ʻOfa mo Mulimalo Langitau 'a Tonga.
Nouti moe Ma'ungatala:
* Fakamālō kia Mālō Māteni Tāfolo Nuʻu Sila 'i hono vahevahe mai 'o e fānau 'a Filisonu'u mo 'Amelia Afā 'i Tūlagí.
13. Ko Tupoutu'a Laumanukilupe.
Ko e 'alo fefine 'o LaufilitongaTT39.
Tupoutuʻa Laumanukilupe
|
Ko e fānau 'a Tupoutu'a Laumanukilupé ko:
1. 'Akanesi Tu'ifua
2. Tēvita Fatafehi
3. Melenī Tupoutu'a
Ko 'enau tamaí ko Peaukovi, ko e foha 'o Vuki.
Ko 'Akanesi Tu'ifuá na'e mali mo Siosāteki Tonga Veikune 2, ko e foha 'o 'Ōsaiasi Tonga Veikune 1 mo Meleane Taufa'uli'uli, 'o na fanau'i
'a 'Ōsaiasi Tonga Fotu'afalefā Veikune 3, Melenaite 'Uheina pea mo Lātūniua.
Veikune 'Osaiasi Tonga Fotu'afalefā mo e konga 'o hono Fāmili.
Ko e mokopuna 'o Tupoutu'a Laumanukilupe Laufilitonga.
Ko e 'ata mei he makasini ko e "Pacific Islands Monthly", 'Okatopa 1950, peesi 7. |
Ko Tēvita Fatafehí ko hono fohá ko Sami Niumataevalu, ko e tama 'a Kalēsita Lēhape, ko e tama 'a Lēhape Haveapava 'o 'Uiha. Pea naʻe ʻi ai mo e foha 'o
Tēvita Fatafehi ko Tupou Fatafehi 'i Ha'apai.
Ko Sami Niumataevalú na'e mali mo Mele Telusila Vā'atonga, ko e 'ofefine 'o 'Ūsaia Tonga Faleʻosi mo Makelesi Lupemu'a 'o Kanokupolu, 'o na fanau'i 'a
Tupoutu'a Laumanukilupe, Sione Mafoa'aeata, Makelesi Lupemu'a, Siale'uvea, Viliami Kafoitokelau, Lū'isa Simulata, Moaeteau, Tevita Filisōnu'u, Taitusi Fūnaki,
Mēsake Fifita'ila, 'Anamanu pea mo Kalolaine Molitahisi Niumataevalu.
Ko Tupoutu'a Laumanukilupe Niumataevalú ko 'ene fānaú ko Evelyn Tāpaita La'āinaipangai Grey, Stella Laumanukilupe Skeen, Lilly Violet Simpson pea mo Robert Stout Skeen, ko 'enau tamaí ko Robert Skeen.
Pea mali 'a Tupoutu'a Laumanukilupe Niumataevalu mo Vili Alo Tu'ipulotu, ko e foha 'o Sālesi Tu'ipulotu 'o 'Āmaile, 'o na fanau'i 'a Simulata Lū'isa Alo Tu'ipulotu.
Ko Kalolaine Molitahisi Niumataevalú ko 'ene tama ko Taupāteteleliongi'atupouto'a Niumataevalu, ko e foha 'o Sēmisi Tu'ipulotu, ko e foha 'o Sālesi Tu'ipulotu 'o 'Āmaile.
Pea mali 'a Kalolaine Molitahisi Niumataevalu mo Filimone Māketi Tongilava ʻo na fanauʻi ʻa Tupouseini Manumatavai Kelemeni, ʻAnaseini Paluvavaʻu Kamila Maʻafu mo Finauhūʻia Tongilava.
Ko Melenī Tupoutu'á ko 'ene tamá ko Sione Te'ekosi, ko e foha 'o Siale 'Ataongo, ko e foha 'o 'Enelē Ma'afuotu'itonga mo 'Elenoa Ngataealupe.
Tupoutuʻa Lamanukilupe, Makelesi Lupemuʻa Maka, Kalolaine Molitahisi Tongilava mo Sione Māfoaʻaeata Niumataevalu.
Ko e makapuna ua ʻo Tupoutuʻa Lamanukilupe Laufilitonga.
'Oku 'oatu e fakamālō kia Joan Margaret Fusipalapangai Skeen Klampfer 'i hono vahevahe mai 'o e 'ata 'o Tupoutu'a Laumanukilupe Niumataevalu.
14. Ko Fe'aomoemanu'okotone.
Ko e 'alo fefine 'o Laufilitonga TT39.
Ko e fānau 'a Fe'aomoemanuokotone ko:
1. Tēvita
2. Sioape Tupou Alo
3. Mele Sungu
Ko 'enau tamai ko Sēmisi Fifita, foha 'o Fifitakovi Kalisitiane Tūtoe mo 'Ema Lavaka.
Ko Mele Sungu ko 'ene fanau ko 'Elenoa Veatokelau, Vika Tupou Inumofalefa mo Seini Kelokelo, ko 'enau tamai ko Fekika, foha 'o Sione Fusifusi mo Mafile'o. Na'e toe fanau 'a Mele Sungu ko 'Ana Mafile'o mo Tevita 'Unga, ko 'ena tamai ko Taniela Taufu'i'aevalu, foha 'o Paula Halaevalu mo 'Alisi Numia.
Ko 'Elenoa Veatokelau na'e mali ia mo Tongaliuaki Fielakepa 'o 'i ai 'a Vikatolia La'iafi, Lu'isa Tupoukafaloto, Sioeli Latumailangi, 'Enele Ma'afuotu'itonga, Paula Tupou, 'Anaseini Kaifonua'amanu, Siosaia Tupou, Taniela Ha'elehake, Siaosi Niumeitolu, Milika Fe'aomoemanu'okotone pea mo Tiuke Aleamotu'a.
Ko Tevita 'Unga ko hono 'ofefine lahi ko 'Ana Fu'utoa koe tama 'a Mele Efeniu, 'ofefine 'o Semisi Fonuakihehau Tu'iha'angana. Pea mali 'a Tevita 'Unga mo Lisiate Ate, 'ofefine 'o Siaosi 'Ulukivaiola Tuita, pea ko 'ena fanau 'oku fakalau 'i he hako 'o Fatafehifanga'afa.
Ko 'Ana Fu'utoa na'e mali mo Sione Fameitau Fehi'osi, koe foha 'o 'Asaeli Liku Fehi'osi mo Pasepa Fehoko 'o 'Uiha pea tupu ai 'ae Ha'a Fameitau.
16. Ko Fatafehi Fakauakimanu'a.
Ko e 'alo 'o LaufilitongaTT39.
Fatafehi Fakauakimanu'a
|
Ko e fānau 'a Fatafehi Fakauakimanu'á ko:
1. Viliami Fatafehi Pāunga Tafolo
2. Sevelo Mahafutau
Ko 'ena fa'eé ko Fusipala Tauki'onetuku, ko e 'ofefine 'o Paula Havea Kolokivaitapu Tu'iha'ateiho mo 'Akanesi Tongalaukau.
3. Fatafehi Makalita
4. 'Esetia 'Eva'ilotomu'a
5. Manumapuhola
6. Liumeitupou
7. Fusipala Tisiola
8. Vaivaolotomu'a
9. Mohenoa Oloteleolapaha
10. Sepesiano
Ko 'enau fa'eé ko Sūsana Fatafehi, ko e 'ofefine 'o Sione Tupouto'a, ko e foha 'o Mafile'o Siale'ataongo, ko e foha 'o Vakameilalo.
Ko Viliami Fatafehi Pāunga Tāfoló ko hono 'ofefine ko Kafaikamoana Pāunga,
ko e tama 'a 'Anaseini Sia'atua, 'ofefine 'o Siosaia Afuitangimana Sipukāko mo Finena'akakala Vaka'uta 'o Kolomotu'a.
Ko Sevelo Mahafutau 'oku tupu ai 'a e Ha'a Seveló.
Viliami Fatafehi Pāunga Tāfolo
Ko e foha 'o Fatafehi Fakauakimanu'a Laufilitonga.
|
Kafaikamoana Pāunga
Ko e ʻofefine ʻo Viliami Fatafehi Pāunga Tāfolo
mo e mokopuna 'o Fatafehi Fakauakimanu'a Laufilitonga.
|
Ko 'Esetia 'Eva'ilotomu'á na'e mali mo Viliami Tungī Halatuituia Tungī 1 pea 'ikai ha'ana fanau.
Ko Manumapuholá ko hono fohá ko Tupou Tatakamotonga, ko e tama 'a Vika Ma'u.
Ko Tupou Tatakamotongá ko 'ene fānaú ko Kalolaine Fonofehi (tama 'a Lasini Pau), Fūnaki Mafoakiheʻuta (tama 'a Ana Lolohea), Fatafehi mo Vika (fanau 'a Sipa Hafekasi Niue)
mo Siulolovao mo Siesia (fanau 'a Mele Mafi Taito).
Tupou Tatakamotonga
Ko e mokopuna Fatafehi Fakauakimanu'a Laufilitonga.
|
| 'Oku 'oatu e fakamālō kia 'Esitia Tatakamotonga Sowah 'i hono vahevahe mai 'oe 'ata ni. |
Ko Fusipala Tisiola na'e mali mo Sōsaia Afuitangimana Sipukākō, ko e foha 'o Motekiai Mafile'o Halaholo mo Sisīlia Tupoumolakepa, 'o na fanau'i 'a Halaevalu
Fonongava'inga Mataele.
Halaevalu Fonongava'inga Mataele
Ko e mokopuna Fatafehi Fakauakimanu'a Laufilitonga.
|
Ko Sepesiano Fakaua na'e mali mo Kilistina Latu 'o loto Mu'a.
17. Ko Sālesi Tu'ipulotu Langitu'oteau.
Ko e 'alo 'o Laufilitonga TT39.
Ko e 'ofefine 'o Sālesi Tu'ipulotu Langitu'oteau ko:
1. Seini Fakalelukihefanaa
Ko e tama 'a Sēsika, ko e 'ofefine 'o Sisitoutai (Sisivaivai) Tokemoana.
2. Sālesi Ikatulifota Tāfolo
3. Vāhoi
4. Sālesi Tu'ipulotu
5. Matekitonga
Ko 'enau fa'eé ko Pua Taisia Moalapau'u, ko e 'ofefine 'o Taniela Havea Tūvaka 'o Holonga.
6. Tangi
Ko ʻene faʻeé ko Fotuʻaikamoana, ko e ʻofefine ʻo Lavaka ʻo Hunga.
Ko Seini Fakalelukihefanaa ko 'ene fanau ko Matekitonga mo Tahifisi Mohenoa, ko 'ena tamai ko Tahifisi Tupouniua, foha 'o Tevita Ta'ofikaetau Tapueluelu 'o Neiafu.
Ko Sālesi Ikatulifota Tāfolo ko 'ene fānaú ko Tukumuli, Fuapau, Ana Kasimea, Tupouaonu'u, Milika, Tēvita Ongoongopuaka
mo Anaise, ko 'enau fa'eé ko Mele Inu 'o Nomuka. Pea toe fānau 'a Sālesi Ikatulifota Tāfolo ko Mele Fepaki, Feinga Kotone,
Mahe mo Fakaola, ko enau fa'eé ko 'Ēseta Moala Ma'u, 'ofefine 'o Paula Ma'u 'o Mataika.
Ko Vāhoi, Sālesi Tuʻipulotu mo Matekitonga ʻoku ʻikai ha maʻu ki heʻenau fānaú.
Nouti mo e Maungatala:
[180623] Liliu ki he fānau ʻa Sālesi Tuʻipulotu Langituʻoteaú.
Naʻe tomuʻa hiki ʻa Tangi ko e taha ʻo ʻene fānau mo Pua Taisia Moalapauʻú.
Ka kuo fakatonutonu ia.
18. Ko Kalilea.
Ko e 'alo fefine 'o LaufilitongaTT39.
Ko e fānau 'a Kalileá ko:
1. 'Ōleni
2. 'Otunuku
Ko 'ena tamaí ko Sōsaia Tautalanoa Ata, ko e foha 'o Sēfesi Tofua'ipangai Ata
mo Mafiangahiki.
Ko 'Ōlení ko hono 'ofefiné ko Mohulamu, na'e mali ia mo Puniani Eke 'o na fanau'i 'a Misipeni Eke,
Selu Tahi, Fīnau Eke, 'Āpai, Mele Sina mo Tu'ipulotu 'o Kolovai.
19. Ko Toāfilimoe'unga.
Ko e 'alo fefine 'o Laufilitonga TT39.
Ko e fānau 'a Toāfilimoe'unga ko:
1. Fūonuku
2. 'Āmato
3. Fualupe
Ko 'enau tamaí ko Pulileka Mafimatāpule, ko e foha 'o Tu'ifuametemete.
Ko 'Āmató na'e mali mo Sulieti, 'o na fanau'i 'a Petelō, Kelemete mo Sōane.
Ko Fualupé ko 'ene fānaú ko Tivisē mo Solomone Takapautolo.
Ko Tiviseé na'e mali mo Palei 'o na fanau'i 'a Malia Sosefina.
Ko Solomone Takapautoló na'e mali mo Nila, ko e 'ofefine 'o Hoho, 'o na fanau'i 'a Sōane Manavahētau.
Ko Sōane Manavahētaú na'e mali mo Sinivevela Kauata Tuaileva, ko e 'ofefine 'o Taniela Foliaki Tuaileva 'o Ma'ofanga mo Selesitina Lātūtama Popuavava'u,
'o na fanau'i 'a 'Ana Fualupe na'e mali mo Solomone Piutau Ulamoleka Ata, pea mo Siukihōleva, na'e mali mo 'Aisea Vakameitangake 'Aholelei
'o Kolomotu'a.
Siukihōleva Manavahētau mo hono Hoa 'Ofa'angá ʻAisea Vakameitangake ʻAholelei
Ko Siukihōlevá ko e mokopuna ʻo Toāfilimoeʻunga Laufilitonga. |
| 'Oku 'oatu e fakamālō kia Litia Vakameitangake 'i hono vahevahe mai 'oe 'ata ni. |
21. Ko Tupou Tulikihakautapu.
Ko e 'alo fefine 'o Laufilitonga TT39 mo Mo'unga'ulufeholoi.
Ko e tama 'a Tupou Tulikihakautapú ko:
1. Tu'utangahunuhunu
Ko 'ene tamaí ko Pita Tupou, ko e foha 'o Tupou Vākehekehe 'o Pangai.
Ko Tu'utangahunuhunú ko 'ene fānaú ko Telainavesi, Fehoko mo Tu'utangahunuhunu Si'i.
Pea mali 'a Tu'utangahunuhunu mo Tupoumālohi, ko e foha 'o Fatanitavake 'o Kolonga 'o na fanau'i 'a Fāki'ālele Fine'isaloi.
Pea toe mali 'a Tu'utangahunuhunu mo Ratu Penaia Cakaudrove, ko e foha 'o Ratu Cakaudrove mei Fisi. Na'e 'iloa 'a Ratu Penaia 'i Tonga ko Peni'aku.
Na'e fanau'i 'e Tu'utangahunuhunu mo Ratu Penaia 'a Maile Kulīkefu.
Ko Tutangahunuhunu Si'i na'e mali mo e papālangi ko Powell 'o na fanau'i 'a Lewis Powell.
22. Ko Tupou Manakofo'ufa'u.
Ko e 'alo fefine 'o Laufilitonga TT39.
Ko e fānau 'a Tupou Manakofo'ufa'ú ko:
1. Lasinikapa
Ko e 'ofefine 'o Sione Talaumokafoa, ko e foha 'o Malakai Lavulo mo Luseane Halaevalu Mata'aho
2. Kaloni
Ko e 'ofefine 'o Siaosi Makamālohi Hala'ufia, ko e foha 'o Tākopau Fangupō mo Pauline Fakahikuo'uiha.
3. Fīnauha'akili
Ko e 'ofefine 'o Mōsese Fatuimoana, ko e foha 'o Taniela Lolohea mo Penina 'o Fakakai.
Ko Lasinikapá ko 'ene tamá ko Tupouto'a, ko e foha 'o Vili Fonongaloa, ko e foha 'o Nafetalai Matekitonga 'Ulukālala
5 mo Luseane Heuifanga.
Ko Fīnauha'akilí ko 'ene tamá ko Muliō, ko e foha 'o Tēvita Manu, ko e foha 'o Mahe'uli'uli Pasikala mo Pauline Lupe 'o Neiafu.
24. Ko Taungapuaka.
Ko e 'alo 'o Laufilitonga TT39.
Ko e foha 'o Taungapuaká ko:
1. Halaifonua 'Ita'aehau
Ko e tama 'a Siulolovao.
Ko e fānau 'a Halaifonua 'Ita'aehau ko:
1. Lesieli Lesila Halaifonua
Ko 'ene fa'eé ko Tapenisi ko e 'ofefine 'o Motu'apuaka.
2. Tēvita Kafoa
3. Mōsese Tonga'uiha Fīnau
4. Tēvita Fīnau
5. Palu
6. Pule
7. Saia Halaifonua
Ko 'enau fa'eé ko Sūsana Pasini ko e 'ofefine 'o Tu'ivakano Uhi.
Nouti mo e Maungatala:
1. 'Initaviu Tohi Hohoko 'o Kalolaine Halaifonua 'o Vaotu'u, 23 'Aokosi 1977,
ne fakahoko ‘e Tēvita Uatahausi mo Kalolaine Mapa ma’a e Potungaue Tohi Hohoko 'a e Siasi 'o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Ma’oni’oni ‘i he Ngaahi ‘Aho ki Mui´ ni.
'Oku fa'a kehekehe 'a e ngaahi hohoko ki he ngaahi to'utangata ki mu'a he 1900, ka 'oku faka'ofo'ofa pē ia ke tauhi mo fakalau kotoa, he 'oku nau fakatolonga fakalūkufua hotau ngaahi fehokotakí.
'Oku siʻi haʻatau hanu, ka tau faka'atu'ia, ko e mālō hono tauhi mai 'e heʻetau ngaahi Kui kuo mama'o atú 'a e me'a 'oku tau lolotonga ma'ú. Ko e ngāue leva ia 'a kitautolu ke tau tānaki mo
fakama'opo'opo lelei atu hotau fehokotakí ki he kaha'ú.
Ko e tohi hohoko ko ení ko e Tuputupulefanuá, ko e tohi hohoko 'a e Tonga kotoa. Ko hono taumu'á ko e fakatolonga 'o e uhotaha ne taa mei ai 'a e Tongá.
'Ofa ke hoko 'a e Tuputupulefanuá ko e tokoni ki he Tonga kotoa pe 'oku ne fie fekumi mo laukau 'aki hono tupu'angá.
Ngaahi Nouti mo e Ngaahi Liliu
[130810] Kamata e Moheofo 'a e Tu'iha'atakalaua ki he Tu'itonga mei a Talafaiva Fakatou'ato.
Kimu'a ai na'e kamata mei a Kaloafutonga.
[060910] Kamata e Tu'itongafefine mei a Latutama, fakakau mo Fatafehi. 'Ikai Tu'itongafefine 'a Fatafehiha'apai.
[060910] Ngaahi mali 'o e ngaahi Tu'itonga ki mu'a ko e kau 'Ohoana.
[200710] Kamata hono fakatefitotaha 'o e fakahokohoko 'o e fanau 'a e ngaahi Tu'i 'o Tongamotu'a mei a 'Uluakimatatele'a TT29 'o fai ki mui,
ki honau fokotu'utu'u 'oku ha 'i he tohi 'a Fohe Ma'afutakinima [1903], peesi 3 ki he 17.
'Oku 'ikai fa'alaua 'a e 'asi tu'o fiha 'a e ngaahi Tu'i 'o Tongamotu'a mo 'enau fanau 'i he ngaahi tohi hohoko,
pea ko e 'asi kotoa pe 'a e fanau 'oku 'i ai e ngaahi kehekehe si'i 'i honau fakahokohoko mo 'enau ngaahi fa'e.
Ko ia 'oku fakatefitotaha ai honau fokotu'utu'u ki he tohi 'a Fohe Ma'afutakinima [1903], peesi 3 ki he 17,
pea toki feliuaki mei ai 'o fakatatau ki he ngaahi tohi hohoko moe ngaahi fakamatala kehekehe 'oku ma'u.
[280111] Tanaki 'o Lelesi ki he fanau 'a Momo TT10 'o fakatatau ki he fakamatala 'a Leha'uli Sione Ikapuna'imoana 'o Pelehake
'i hono 'initaviu ia 'e Uata mo Kalo Mapa 'i he 'aho 10 Sune 1975.
[220211] Tanaki 'o e 'ata 'o Pau TT36.
[080311] Kamata fakafonufonu e fanau 'a TT38 mo TT39 'oku 'i ai e ma'u ki honau hako.
[250311] Tanaki 'o e hako 'o TT37.
[100411] To'o 'o e [ ] mei he ngaahi fakafikefika tu'i mo e hingoa.
[090911] Liliu 'o e faka'otu'otu 'o e fānau 'a Peau, foha 'o Vuki ki honau faka'otu'otu 'i he tohi 'a Fohepapalangi [1903], peesi 39.
Kimu'a ia na'e lahi 'a Tu'ifua, hoko 'a Tevita Fatafehi, pea si'i 'a Melenī.
[270312] Ko e fakanofo 'o e Tu'itongafefine, Tamaha mo e Tamatauhala fakatatau ki he fokotu'utu'u 'a e Tu'itonga mo e kau Falefa.
[010213] Fakafōtunga fo'ou e peesi.
[010816] Tanaki e 'ata 'o Losaline Fatafehi pea mo Tupoutu'a Laumanukilupe.
[290623] Kamata hono liliu e lanu e ngaahi nouti mei he kukula fakapoopo'uli ki he melomelo.
|
