• Talateu
• Ko e Lotu

  Ko e Lotu´

  Fakafe'iloaki Hisitōlia 'oe Lotu Tūhulu mei he Folofola

• Angamo'ui

  Ko e Anga 'o e Mo'ui´

  Fakafe'iloaki Faito'o Faiva Koka'anga Me'akai Ngoue Tala Taimi Tānaki Toutai Va'inga

• Anganofo

  Ko e Anga 'o e Nofo´

  Fakafe'iloaki Fā'ele Ohitama Mali Mate 'Ulumotu'a Fahu Liongi Tapu

• Fonua

  Ko e Vāhenga Fonua´

  Fakafe'iloaki Tongatapu 'Eua Ha'apai Vava'u Niuafo'ou Niuatoputapu

• Hisitōlia

  Ko hotau Hisitōlia´

  Fakafe'iloaki Lau Senituli Ngaahi Tala Kakai 'oe Fonua

• Kāinga

  Ko 'etau Fekāinga'aki´

  Fakafe'iloaki Ngaahi Ha'a Tohi Hohoko

• Kava

  Ko Kava mono Anga

  Fakafe'iloaki Tala 'oe Kava Fa'ahinga 'oe Kava 'Umu 'oe Kava Faikava moe 'Ilokava Taumafa Kava Fakanofonofo 'oe Taumafa

• Koloa

  Ko 'etau Koloa´

  Fakafe'iloaki Fala Fale Kato Kakala Lolo Naunau Ngatu Sisi Ta'ovala Vaka

• Lea

  Ko e Lea Tonga´

  Fakafe'iloaki Kalama Lea Motu'a Lea Mei Muli Tu'i Hou'eiki Kakai Palōveape Kananga Fakamalanga Hiva moe Tā'anga Hingoa

• Taimi

  Ko e Tala Taimi´

  Fakafe'iloaki Ta'u Māhina 'Aho Ngaahi Faka'ilonga

• Talatuku

Ko Tongatapu 'Oku kau ki he ngaahi hingoa fakatenetene 'o Tongatapu´ 'a e Tonga 'Eiki´ mo e Tonga Mo'unga-ki-he-Loto´. 'Oku hokohoko atu pē hono tānaki mo fokotu'utu'u 'o e ngaahi fakamatala´. Fonua, Kolo pe Feitu'u Tupuʻanga 'o e Kolo & Hono Ngaahi Hingoa Hingoa Fakatenetene & Mātanga Fanga & Malaʻe Houʻeiki & Kainga Tupuʻa Hou'eiki Ma'utofi'a Hingoa Fakatenetene Matāpule Feitu'u Nuku'alofá Nuku'alofa Ko e konga lahi 'o e feitu'u fanga 'oku 'iloa ko Nuku'alofa 'i he 'ahó ní, 'oku pehē na'e 'iloa pe 'i ono'aho ko Ma'ufanga. Ne fai mai e nofó pea hoko 'o ma'u 'aki e konga fonua kotoa ko iá 'a e Nuku'alofá. Ko e ngaahi fakamatala ki he 'uhinga 'o e hingoa Nuku'alofá 'oku kau ai e pehē koe "nuku" pe "fonua 'o e 'ofá". 'Oku 'i ai mo e pehē ko e "nuku" pe "pōpao 'alo 'e he toko fā". Pea 'oku 'i ai mo e pehē ko e hingoa pē eni 'o e konga fanga 'i he feitu'u 'oku 'i ai e tu'ungafuka 'o e 'ahó ní. 'Oku hokohoko atu pē fekumi ki aí. Kaekehe ne fai mai 'o fili ʻe Taufaʻāhau 'i Tīsema 1845 ke hoko 'a Nuku'alofa ko e Kolomu'a fo'ou 'o e 'Otu Tongá. Kolohau 'o Felenité Pule'angá Kolomotu'a Ko e taha e ngaahi maʻu motuʻa taha ki Kolomotu'á 'oku pehe ko e nofoʻanga ʻo e Taula ko Vavé mo hono tehina taʻonatangata ko Namomou. Pea fai mai 'o taʻane 'a Mumui TK mo e ʻofefine ʻo Vave pea ne hāʻele mai ʻo ʻafio 'i he Sia ko Veiongó, pea hiki mai ki ai mo hono kāingá. 'Īkale, Sia ko Veiongó Malaʻe ʻĀloa, Telekava Taula ko Vavé, Mumui TK mo hono Falé, Veʻehala, Sūnia Mafile'o, Tu'itavake Pule'angá Uhi, Kau'ātoa, Maʻu ʻi Malaʻe ʻĀloa Kolofo'ou Ko e kolo eni ne hiki mai ki ai ʻa Taufaʻāhau mo ʻene Tautahí. Laioné Malaʻe Kula Tautahí mo honau kaīngá. Pule'angá Ma'ufanga Ko Ma'ufanga 'i ono'ahó 'oku pehe ne kau kotoa ki ai e matāfanga mei Ma'ufanga ki Kolomotu'a 'o e ʻahó ní, ki mu'a pea toki ui kehe 'a e ngaahi feitu'u ko iá. Vakataumai, Va'epopua, Sia 'a Tēvoló, Halatukutongá, Toa ko 'Ahopaniloló Takaunove, Vakataumai Fakafanua Kinikinilau Kula Haveluloto Ko e mamana ʻo e taʻahine ko Tuʻimalá, ko e fuofua Tamahá ʻo e ʻOtu Tongá Heilala ko Pikipeavelá, Painitu'uuá Fielakepa Vaituilua Tofoa Ko e nofoʻanga ʻo e Sinaʻe ʻEiki ko Lomú Hala Maumaukoulá Lomu Pule'angá Fonua, Kolo pe Feitu'u Tupuʻanga 'o e Kolo & Hono Ngaahi Hingoa Hingoa Fakatenetene & Mātanga Fanga & Malaʻe Houʻeiki & Kainga Tupuʻa Hou'eiki Ma'utofi'a Hingoa Fakatenetene Matāpule Hōfoa ki Ha'atafu 'i he Hala Hihifó Hōfoa Fonú moe Moá Puke Vai ko 'Oá Fohe Heumanutafa Matafonua Ko e nofoʻanga ʻo Uhí, ko e tufakanga ʻo Haʻa Kili. 'Esi 'o Uhí, Funga 'Utungaké Tu'ivakanō Siafu Uhi Fatai Ko e nofoʻanga ʻo Kamotó, ko e tufakanga ʻo Haʻa Kili. Hala Kafuefú Kamoto Nukunuku Ko e feitu'u fonua ne manako ai 'a Tu'ivakanō pea nofo ai mo hono kāingá. Funga Fele'avé, Matahangalé Tuisoso Tu'ivakanō Siafu Te'ekiu Ko e nofoʻanga ʻo Motuʻapuaká, ko e tufakanga ʻo Haʻa Kili. ʻI he taimi ʻo e ʻEiki ko Tāvoó, naʻe haʻu ʻa Pelehake ʻo keli e fonuá ke tuʻusi a Hihifo mei he toenga ʻo Tongatapú. Pea ko e ʻeke atu ʻe he kau fetongi keli ʻi ʻolungá ki he kau keli ʻi luó pe kuo hā, kuo nau tali hake ʻoku "teʻeki ū". Ko e "uú" ko e ʻasi ʻa e vaí. Tau faka'amu ke ma'u ha toe fakamatala ki he 'Eiki ko Tāvoó. Motu'apuaka Molofaha, Mafi Masilamea Ko e nofo'anga 'o Setaleki Ve'ehala ko e foha 'o Ata. 'Oku pehē ko e ngaahi ta'u 'o e 1830 tupú na'e mavahe mai 'a Setaleki Ve'ehala mo hono kāingá mei Kolovai 'o kamata ai hono nofo'i 'o Masilameá. Vai ko Lele'alulú Sikei 'Umutangata Ko e konga pe ʻo Foʻui Vahaʻi Fo'ui Ko e nofo'anga 'o Vahaʻi ʻi heʻene hiki mai ki Hihifó. Ko e kau Vaha'i ki mu'á ne kau ai e foha ʻo Vahaʻi ko Fonua. Ne maʻuhoa ia ki he ʻofefine ʻo e Tuʻipelehaké ko Alakimoana. Pea ʻena fānaú ʻa e Vahaʻi ko Teputepuʻimaka, ne ʻi Pelehake, pea mo hono tuofefine ko Halaevalu. Ko Teputepuʻimaka ʻoku faʻa pehē ko e fuofua Vahaʻí ia, pea ʻoku pehē ko e Toʻa ia ʻi he taimi ʻo Tāvō mo e keli ʻi Teʻekiú. Pea fai mai ʻo aʻu ki he Vahaʻi ko 'Utoikamanu, ko e foha ʻo Nuku Fo'iva'e, pea fekau ia ke 'alu ki Hihifo 'o tokanga ke talangofua e kakaí ki he Tu'ikanokupolú, ko e konga ʻo e fefuakava'aki 'a e 'Ulutolú, ke fepoupouʻaki maʻu pe 'a Nuku mei Hahake, mo Niukapu 'i Vaheloto, mo e Tuʻi Kanokupolú ʻi Hihifo. Pea ko Vahaʻi ʻUtoikamanu ko e taha ia ʻo e kau Toʻa Takitau ʻi he ngaahi tau hili hono fakapoongi 'e 'Ulukālala mo Tupouniua 'a Tuku'aho TK14. Lolopāongó Vaha'i Kanavale Ha'avakatolo Ko e nofo'anga 'o e Taula ko 'Ahome'é, ko e foha 'o e Taula ko Kautaí. Matamata ne 'omai 'a 'Ahome'e ko e Taula 'o e nofo'anga fo'oú, 'i he fakatū'uta 'a e 'Ulutolú ki Hihifó. Ko e ongo 'ofefine 'o 'Ahome'e, 'a Va'etapu mo Kaufo'ou, ko e ongo ta'ane ia 'o Ngata TK1, 'a e fuofua Tuʻi Haʻamoʻungá, pe Tuʻi Haʻangatá, pe Tu'ikanokupolú, pea tupu mei he ongo fefiné 'a Ha'a Ngata kotoa. Vai ko Hivá Nukumaʻanu 'Ahome'e 'Ahoafi Kolovai Fala 'o Sētané, Toa ko Pouvalú Funa Lātūkefu Ata 'Ata'ata Manuetoafa Faʻoa 'Āhau Ko e 'Ā ʻo e Haú. Ko e nofoʻanga ia ʻo Ngata TK1 hili e fakatūʻuta ki Hihifo ʻa e ʻUlutolú. Ne hoko mai e nofo ko iá kia Atamataʻila TK2. Ko e ongo fuofua Tuʻihaʻamoʻungá pe Tuʻihaʻangatá kinaua, pea ne telio pe kinaua ʻi ʻĀhau. Ki muʻa ia pea toki hiki e Tuʻihaʻamoʻungá ki he feituʻu Kanokupolú, pea ʻilolahia mei ai ko e Tuʻikanokupolú. Nofoʻanga ʻi ʻĀhaú: "Tongan Society At The Time of Cook's Visit", p117. Fuʻu Koka ʻi Fonuahopó, Ahi o Ulakaí Folakamanu, Lolotava Pule'angá Haʻa Kili, Kano Loto ʻĀ ʻo e Haú Kanokupolu Ko e "Kakano 'o 'Upolu", ko e 'uhinga kia Ngata ko e tama 'a Tohu'ia Limapō mei 'Upolu. Ne ui ʻaki ai pe ʻa e nofoʻanga ne hiki atu ki ai ʻa e Tu'ikanokupolú, hili e fuofua ongo Tuʻihaʻamoʻungá, ʻa Ngata TK1 pea mo Atamataʻila TK2, ʻa ia naʻa na nofo kinaua ʻi ʻAhau. Kakano ʻo ʻUpolú: Fakamatala ʻa Lehāʻuli ʻAhotaʻeʻiloa ʻi he "Fakamaʻunga ʻo Haʻa Talafale", 1 Siulai 2015 Fola'osí, Neiafu Havelu Lahi Tu'í Fa'oa, Maumau, Ula Ha'atafu Fautāupé, Niu 'Aunofó Fatakiehau Fonua, Kolo pe Feitu'u Tupuʻanga 'o e Kolo & Hono Ngaahi Hingoa Hingoa Fakatenetene, Mātanga, Tukuiʻapi Fanga & Malaʻe Houʻeiki & Kainga Tupuʻa Hou'eiki Ma'utofi'a Hingoa Fakatenetene Matāpule 'Umutangata ki Tokomololo 'i he Hala Lotó Matahau Ngalukiló, Tafengaloló, Fanga ko Holó Veamatahau Tu'ivakanō Siafu Mapakaitolo Lakepa 'Oku 'ikai tu'u a Lakepa he Hala Lotó ka 'oku fakakau heni he 'oku tu'u he hala 'oku lele mei Hala Loto ki he Hala Hihifó 'i he vaha'a 'o Matahau mo Liahoná. Hala Vīmahí Lasike Fetaiakimoeata Kahoua Lavaka Liahona Lavaka Matangiake Lomaiviti Tokomololo Ko e tupu ʻa e Tokomololó mei he Tokamoeloló. Ko e maʻu mei he toka ʻa e tākai ʻo Houmafaleonó, 'a e fehuhu 'a Tupou I, ʻi he fukahi vaí. 'Oku telio pe ai 'a Homafaleono. Tokamoeloló. Vai ko Tu'ilokamaná Huelo Hāngaitokelau Ma'afu Tukui'aulahi Fonua, Kolo pe Feitu'u Tupuʻanga 'o e Kolo & Hono Ngaahi Hingoa Hingoa Fakatenetene & Mātanga Fanga & Malaʻe Houʻeiki & Kainga Tupuʻa Hou'eiki Ma'utofi'a Hingoa Fakatenetene Matāpule Kalaʻau ki 'Utulau 'i he Hala Liku Kala'au 'Esi o Talafaiva, Futu ko Kaliloa, Maka Lautaimi, Malumalu o Fotua Hā'utu Ko e nofoʻanga ʻo Kioa, ko e tufakanga ʻo Haʻa Kili. Tokua na'e fakahaue 'a e Tu'itongafefiné 'i ono'aho pea fou mai e kau fatá 'i Hā'utu 'oku fai e huo 'a Tanginoa, ko e tehina 'o Kioa. Ne faka'ofa'ofa'ia e ta'ahiné he ma'alá pea ne fekau ke tukuhifo e fatá kae fakaafe atu ka Tanginoa ke ha'u o fai ha fakamatala ki he ngāué. Ne taupulupulu leva e fatá ko e fakamalumalu 'o e ta'ahiné kae fai e fakataufolofolá. Pea ma'u ai pe hingoa 'o e fonuá ko e "Pulupulu 'a Tamulé. 'Oku mālie hono ngāue 'aki 'o e lea ko e tamulé he ko e lea 'oku tau maheni ai kitautolu ko e lea Tahiti. Ka 'oku mahino mai nai ne vāofi ange 'etau leá mo e ngaahi lea Polinisia 'i ono'ahó 'i he me'a 'oku tau maheni ai he 'ahó ni. Pulupulu'atamule Kioa Tanginoa Fāhefa Toahola Ve'ehala Manukeiika'imoana Tākapu Vaotu'u Koe nofo'anga 'oe tauhifonua ko Puleikú. Na'e tauhi e fonuá 'i ono'aho ki he Tu'ipelehaké. Pea koe 'eke atu pe 'e he Tamá kia Puleiku pe 'oku fēfē ma'alá, koe tali pe 'a Puleikú, koe fonua 'oku vaoa tu'u pe. Koe lea fakatōkilalo pe foki 'a Puleikú, he ko 'ene 'uhingá 'oku foha mo mā'ui'ui lelei pe ma'ala 'ae Tamá. Kele'a Maka, Vaisio'ata Puleiku Tu'ivakanō Siafu Pupu'a, Puleiku Houma Ko Houma, ʻUtulau, Haʻalalo mo Haʻakame naʻe ʻiloa ko e ʻOtu Houmá. Naʻa nau keli kolotau he taimi ʻo e Tau Fakalelemoá. Pea naʻa nau fetuku e kelekele mei he uma ki he uma mo nau fa'a pehe pē ke "ai ho umá", "hili ho uma", fiemaʻu "ho uma". Ko ia ne lava pē ʻa e kolotaú pea nau pehe ko e ngaue ia "ho uma", 'o maʻu ʻaki ai pē 'a e "Ho Uma". Ko e tuʻaliku ʻo Houmá naʻe moʻui ai e ʻakau ko e faá pea ui pe ko e "Fanga Mohu he Faá". Pea kuo fai mai pe ʻo ʻiloa koe Funga Mahofaá. Ka koe tuʻaliku foki 'o Houma ʻoku tuʻu ai e pupuʻapuhí. Pea ko e tafi Tonga e matangi ʻoku loka e fangá kae mapuhi e tahi ki ʻolunga ʻo ongo hangē ha mapú. Ko ia ne ui ai pe ko e "Mapu ʻa Vaea, ki he 'eiki 'o e koló, ʻa Vaea. Fanga Mohuhefā (Funga Mahofā), Mapu 'a Vaea, 'Umukisia Vaea Kaukauloka Hokafonu, Kula, Tu'ivakanofisi Ha'akame Ko e taha e ngaahi ma'u motu'a taha 'oku tau lava ma'u he 'aho ni 'oku pehe ko e nofo'anga eni 'o e foha 'o Lo'au ko Kame. Pea ko Kame ko e tangata naʻe poto mo taukei ʻi he meʻa kotoa ʻa ia ne manako e kau poto kotoa ke nau fakataha ki he ʻapi o Kame ʻo nau talanoa mo fokotuʻutuʻu ai ʻenau ngaahi ngaue. Ko ia ne ui ai pe kainga 'o e feitu'u ni mo e feitu'u ni ko "Ha'a Kame Pea ki mui mai leva na'e too 'ulu toa 'e Tongotea mo hono kainga 'a e ongo kauhala 'o e Hala Liku ʻoku lele ʻi honau loto kolo. Pea ko e tupu mamalie ʻa e ʻulutoa naʻe ʻiloa ai ko e "Hala Toa Mui. Hala Toamui Tongotea Ha'alalo Peauma'a 'o e Funga Faka'ala Tupouha'alalo 'Utulau Ko e nofo'anga eni 'o e 'Eiki ko Tau'atevalu. Ko e ma'u e hingoa o 'Utulau mei he too folofola 'a e Tu'itonga ko Ma'ulupekotofa. Ko e 'aho ia 'e taha na'e fakahauee 'a Ma'ulupekotofa he tu'aliku o Tonga. Pea ko e fakalaka hake 'a e kalia 'i he tu'aliku o Houma kuo ui hake e toutai ko e 'utu eni 'o Houma, pea fakalaka hake 'i he tu'aliku o Ha'akame pea ui atu e toutai ko e 'utu eni o Ha'akame, pea ko e a'u atu ki he tu'aliku o 'Utulau, te'eki ui hake e toutai kuo folofola hifo e Tu'itonga "Ko e 'Utu eni 'oku Lau". Taa ko e taimi ko ia ne lolotonga mokoi e finangalo 'o e Tu'i ki he 'ofefine 'o Tau'atevalu ko Lupe. Ka ne 'i ai moe 'otu fanga he feitu'u ni, Houma 'Utulau, na'e tu'u fakaholoholo ai e heavula. Ko e heavula ko e fa'ahinga 'akau ka tu'u fakataha te nau fea'utaki 'o fakamalumalu lelei. 'A ia ne fakamalumalu lelei e 'otu heavula he mataafanga. Pea ko hono ui e fale tau'anga vaka 'o e kau toutai ko e alafolau. Ko ia ne ma'u 'aki ai pe feitu'u ni koe "Alafolau Heavula". Makatu'unga 'i he ngaahi fakamatala 'a Sione 'Amanaki Havea, 'Ungatea Fonua, 'Akosita Nau (ta'u 92), Vika Palepale (ta'u 98) 'oku hiki 'i he "Tala 'o Tonga", Voliume 6: Ngaahi Kolo moe Feitu'u mo honau Tala, Vahe 4, Potungaue Ako 'o Tonga, 1990 Alafolau Heavula Tau'atevalu (Valu), To'a ko To'amalekini Tupouto'a Manukainiu Fonua, Kolo pe Feitu'u Tupuʻanga 'o e Kolo & Hono Ngaahi Hingoa Hingoa Fakatenetene & Mātanga Fanga & Malaʻe Houʻeiki & Kainga Tupuʻa Hou'eiki Ma'utofi'a Hingoa Fakatenetene Matāpule Pea ki Vaini fou atu 'i he Hala Taufa'ahau Pea Niuvākai, Vai ko Puna, Vai ko Tufumāhina Lavaka Afu'alo Ha'ateiho Silapeluua Tu'iha'ateiho Taufateau Veitongo Hala Fuoleva Pule'anga Nukuhetulu Folaha Loutokaiano Tupouleva Tupouleva Longoteme Hala Tongaleva Veikune Vaini Hūfangalupe, Vai ko Felefonu, Vai ko Pakilau Tahaafe Ma'afu Tukui'aulahi Fonua, Kolo pe Feitu'u Tupuʻanga 'o e Kolo & Hono Ngaahi Hingoa Hingoa Fakatenetene & Mātanga Fanga & Malaʻe Houʻeiki & Kainga Tupuʻa Hou'eiki Ma'utofi'a Hingoa Fakatenetene Matāpule Malapo ki Niutōua 'i he Hala Taufa'ahau Malapo Ko Haʻangongo. Ko e nofo'anga ʻo e Tuʻi Haʻangongo ko Ngongo Kilitotó, ko e tamai ʻa Fasiʻapule ko e fuofua Tamalé. Pea fai atu kuo hiki mai mo e kau Fisi ʻo nofo he foʻi maʻuʻolunga he feituʻu tatau pe. Ne ui ʻe he kau Fisí honau nofoʻangá ko Malapo ko e tau hingoa ki honau koló ʻi Fisi. Ne hoko atu ʻenau feohí pea maʻu ʻaki ai pe ʻa e fonuá ʻa e Malapó ʻo aʻu mai ki he ʻahó ni kae ngalo atu e Haʻangongó. Afoeteau Tuʻihaʻangongo Luani Taufatoutai Holonga Ko e tānakiʻanga eni ʻo e kāinga ʻo e fonuá ʻi he teuteu ke fakatūʻuta ʻenau ngaahi holó ki Muʻá, tautautefito ki he taimi ʻo e ʻInasí mo e ngaahi kātoanga lalahi ʻo e fonuá. Ko e holó ko e fononga fakataha ia ʻa e kāingá ke ʻave haʻanau ngāué mo e teú ki ha kātoanga pe ʻapisia. Ne ui ai pe fonuá ni ko Holonga, ko e holo nga, ko e fele maʻu pe ʻa e ngaahi holó. Kapukava 'Alakifonua Ko e ʻapi eni ʻo e Tuʻipelehake ko Vāhenga. Pea ko e ʻofefine ʻo e Tuʻipelehaké ko iá ko Alakimoana naʻe maʻuhoa mo Fonua, ko e foha ʻo Vahaʻi. Ko e tupuʻanga ia ʻo e hingoa ʻo e fonuá ko "Alaki" mo "Fonua". Ko e fanau ʻa Fonua mo Alakimoana ko Teputepuʻimaka mo Halaevalu, ʻa ia ʻoku ʻi ai pe hona tala. Malumalu 'a Fulilangi, 'Api ko 'Utumoteka Tuʻipelehake Vāhenga Pelehake Ko e Pele Haké. Ko e tupu e hingoá ni mei hono fekau ʻe Tangaloa ʻEitumatupuʻa hono foha lahí 'a Talafale, ko 'ene pelé, ke "hake" ki he kumeté. Pea ma'u ai 'e foʻi 'ulu 'o 'Aho'eitú. Ne fekau leva 'e Tangaloa 'Eitumatupu'a 'a Talafale ke nofo he feitu'u ko iá, pea ui pe ki ai ko e Pele Haké. Pea fai mai 'o 'iloa hono hako ko e Tu'i Pelehaké. Fakamatala ʻa e Falefā ko ʻAhó Vaomapa Tu'ipelehake Sulunga Mu'a Ko e 'afio'anga 'o e Tu'itonga. Ko e kolomuʻa ki muʻa ʻo e ʻOtu Tongá ʻo aʻu mai ki he kuonga ʻo Taufaʻāhau pea toki hiki ki Nukuʻalofa. Ko e Tu'itonga mo e Tu'iha'atakalaua mo hona Fale mo hona Kainga Kalaniuvalu Kau Sina'e, Kau Falefā Tatakamotonga Ko e feituʻu eni naʻe nofo ki ai e kāinga ʻo e ʻEiki Haʻamoa ko ʻAmá, hili ʻenau fakafeʻao mai e ʻofefine ʻo ʻAmá, ʻa Tohuʻia Limapoó, ke taʻane mo e Tuʻihaʻatakalaua ko Moʻungamotuʻa (TH6). Ko e kamata ʻenau nofó ʻoku pehē ko e feituʻu matāfanga ʻi Lapahá. Naʻa nau vā lelei pe mo e kau Tongá. Ka ko e fai pe kuo kamata ke kehe anga ʻa e Tongá. Ka hoko ha kovi kuo tukuakiʻi ʻe he kau Tongá e kau Ha'amoá. Ka maveu ha fatongia kia houʻeikí kuo tukuakiʻi ʻe he kau Tonga e kau Haʻamoá. Ne fai pe ʻo pehe ʻe he kau Haʻamoá ko e anga pe ia e "tataka mo e Tongá". Ne kole leva ʻe Tohuʻia Limapō ha feituʻu ke hiki ki ai hono kāingá pea finangalo ki ai e Tuʻí. Naʻe ʻoange leva ʻa e fonua ko eni pea ui pe ʻe he kau Haʻamoá ki he anga ʻenau nofo mo e Tongá. Kolokakala, Koloveʻeveʻe, Kolosiale Tungi Mailefihi Tu'akalau Lapaha Pakimoeto'i Kalaniuvalu Kau Sina'e, Kau Falefā Talasiu Ko e ʻapi ʻo e Tuʻilakepá ko e hoa ʻo e Tuʻitongafefiné. Ko hono tu'unga fale na'e fu'u pou 'e valu. Ko e fakatuʻuta pe ha siu kuo pau ke polopolo ki he ʻapí ni. ʻApi ko Pouvalú Tu'ilakepa Mulikiono Hoi Ko e feituʻu hala ki Talafoʻoú naʻe ui ko Puhoʻikiokio. Naʻe nofo ai e fuʻu tēvolo. Pea ko e hake fāngota kotoa pe he feituʻú ni naʻe taʻofi ʻe he fuʻu tēvoló ʻo ne paki e ʻuluí iká ʻo kai. Naʻe fanongo mai e tehina ʻo Nuku ko Vahaʻi mei Kolonga ki he fakaaoao ʻa e fuʻu tēvoló ni pe ne haʻu ke na ki'i feʻiloaki. Hili ʻena feʻiloakí naʻá na pehe leva ke na tau fangatua. Naʻe ʻuluaki liaki ʻe Vahaʻi e fuʻu tēvolo ki ʻolunga pea ne to ki lalo. Naʻe liaki leva ʻe he fuʻu tēvoló ʻa Vahaʻi pea ne tō ki lalo. Ne hokohoko pehé ai pe, ka ko e aʻu ia ki hono liaki tuʻo tolu e Vahaʻi e fuʻu tēvoló, ko ʻe ne tō hifo ki laló kuo 'ai 'ene fu'u māpu hoi. Ko e fakaʻilonga ia kuo ne foʻi. Talu ai hono ui e feituʻú ni ko "Māpuhoi ʻa Tēvoló 'a eni kuo fakanounou ai pe ko "Hoi". Māpuhoi 'a Tevolo, Puho'ikiokio Nukuleka Ko e nofo'anga 'o Leka, ko e ʻulivaka pe ʻeikivaka 'a e Tu'itongá. Vai Kāsila Makaunga Ko e nofoʻanga ʻo Lehāʻuli, ko e ʻulivaka ʻa e Tuʻitongá. Ko e fakahakeʻanga eni ʻo e kalia ʻo e Tuʻitongá he na'e nonga hono tahí. Pea naʻe tuʻu e fuʻu maka he loto fangá pea ko hono ʻesi ki fangá naʻe ui ko e "ʻEsi ko Napouono". ʻI he taimi ʻo e ake mai ʻo e Lotu Kalisitiané ne malanga e faifekau misinale ki he anga e folau mai ʻa e kau lotú ʻo unga he fuʻu maká kae ʻoleva ke ʻatā e fanga mei ha fili, ʻa ia naʻá ne pehē ko e "Maka Ungaʻanga 'o e Lotu". ʻI he kuonga ki mui maí koe fanga eni ne manako ki ai ʻa Manumataongo, ko e ʻalo lahi taha ʻo Laufilitonga TT39. ʻEsi ko Napouono, Makaungahelotu, Funga Tukulolo ʻUtuangiangi Manumataongo, ko e ʻalo lahi ʻo Laufilitonga TT39. Puleʻanga Lehā'uli Talafo'ou Ko e tali eni 'a Kau'ulufonuafekai ki hono fototehiná, "ko e tala foʻou eni". Ko e hili ia e faite atu 'enau fehuhu 'i fanga 'o fakahoko atu kuo fakapoongi 'enau 'eiki, 'a Takalaua. Funga Fāite, Houmaniutao Lauaki Maliepō Ha'a Tufunga Navutoka Ko e feituʻú ni ne ui ko Lolotelie ko e nofoʻanga ʻo e Tuʻi Haʻatakalaua ko Vaeá (TH8) mo hono falé. ʻI he hoko hake ʻa hono foha ko Kafoamotalaú ʻo Tuʻí (TH10) naʻá ne ʻomai ki Tonga ʻa e Toʻa mei Fisi ko Koloi Lavaka Tuʻitupou, ko e foha ʻo Tahifisi. Naʻe nofo ʻa Koloi Lavaka Tuʻitupou ki he feituʻu fangá pea ne ui ia ko Navutoka, ko e ui ki hono fanga ʻi Fisi. Ne iku ʻo maʻu ʻaki ai pē ʻa e feituʻú ni kotoa ko Navutoka. Fakamālō kia ʻAisea Tuʻikolovatu ʻo Navutoka mo Hawaii ʻi hono fakamāʻopoʻopo mai ʻo e tala ʻo Navutoká 160623. Funga'onetaka, Tou'onesiliva, Fungasōlata. Ngaahi fanga ko Musie, Pako, Alefa, Tou'one mo Nakapasi. Ngaahi mala'e ko Musie, Pako, Tono pea mo Langakali. Ko Langakali ne te'eki ai toe ngaue 'aki mei he 1950 tupu. Tungī Mailefihi Funga'onetaka, Fungasōlata, Mo'ungakolotolu Manuka Ko e feituʻu eni ne faʻa fakatūʻuta ki ai e ngaahi folau Haʻamoá pea naʻe ui pe ki he motu ko Manuʻa ʻi Haʻamoa, ʻa eni ne faka-Tonga ko Manuka. Pea ʻi he nofo ʻa e kau Haʻamoá ʻi he fangá ni naʻa nau langa ai honau ngaahi fale ne fōtunga tatau mo honau ngaahi fale ʻi Haʻamoá. Ko e ngaahi fale ia ne hoko ʻo ʻiloa ʻi Tonga ko e fala faka-Manuká. Kolonga Ko e nofoʻanga ʻo Vaoloa, ko e ʻalo ʻo Vakalahimoheʻuli TH5. Siale Haevala 'Utulongoa'a Kolo Mesimasi Loto Poha 'Api ko Ualako Kotongo Kalevalio, Matakimoanaloloto, Namalata Likuohihifo, Fatanitavake Nuku Faka'osifono Maumau, Nifofā Afā Ko e nofoʻanga ʻo e kāinga ʻo Tuʻitufú mei ʻEueiki. Naʻá nau ō ʻo taumātaʻu pea tō e fuʻu afā pea nau hake ʻi he feituʻú ni ʻo nau ui pe ko afá. Ngalufānifo Ko e fasi ʻa e ngalú he ʻotu fanga ʻo e fonuá ni koe faiʻanga ʻo e fānifó. Niutōua Ko e ʻafioʻanga eni ʻo e Tuʻitonga ko Momó, ʻi hono ʻapí ko Heketā, ʻa eni ʻoku tuʻu ai e Haʻamongá. Naʻe nofo mai ki heni mo Tamale mo hono kāingá, ko kinautolu naʻa nau tauhi e taumafa ʻa e Tuʻitongá. Tuitui 'a Tamale Ko e maʻa mo e hina fetapaki ʻa e ʻoneʻone ʻo e matāfanga ʻo Niutōuá. Tamale Pule'anga (Tamale) ʻUluakitangataʻofekautuʻu Fonua, Kolo pe Feitu'u Tupuʻanga 'o e Kolo & Hono Ngaahi Hingoa Hingoa Fakatenetene & Mātanga Fanga & Malaʻe Houʻeiki & Kainga Tupuʻa Hou'eiki Ma'utofi'a Hingoa Fakatenetene Matāpule Niutōua ki Makeke 'i he Hala Liku Haveluliku ʻAnahulu Tuku'aho Tungī Mailefihi Na'amalanga Fātumu Funga Laulea Nāpa'a Lavengatonga Ko e Laveaʻanga ʻo e Tongá. Ko e fonua eni ne fakatōtōla'ā ki ai 'a e To'a ko Talikavilí. Ko Talikavilí ko e hako 'o Afu Ha'alaufuli 'i Okoa pea ko e kainga'i tamai 'o Ve'emolo mo Afu Ha'amango. Ko e to'a fiita'a mo ta'eliua 'a Talikavili 'i hono kuonga. Ko hono ngaahi hingoatau 'i he feitu'u kehekehe 'o e 'Otu Tongá ne kau ai e To'aleameivaka, To'atonapata, To'amalanga, To'amalekini. Ne fai pe 'o manako 'a Talikavili ki he feitu'ú ni pea ui pe ko Lavengatonga he ko e lavea'anga ia 'o ha Tonga pe 'e taumu'avalea atu ki ai. Fakamālō kia Sione 'Ahio 'i hono tānaki mai ʻo e Tala 'o Talikavilí. Vai ko Likisia Talakai Hamula Kalaniuvalu Ha'asini Kali ko Māvaetangi Puamau, Kavaliku Nakolo Vai ko Pakihola, Ī 'o Tuku'aho Luani Taufatoutai Fua'amotu Fanga ko Fēfē Ho Loto, Hoositea, ʻOneʻoneloa, Vai ko Latai, Falamohokoi 'Ahio, ko e foha lahi ʻo Ngata TK1. Tungī Mailefihi Mohulamu Makeke Fonua, Kolo pe Feitu'u Tupuʻanga 'o e Kolo & Hono Ngaahi Hingoa Hingoa Fakatenetene & Mātanga Fanga & Malaʻe Houʻeiki & Kainga Tupuʻa Hou'eiki Ma'utofi'a Hingoa Fakatenetene Matāpule Ngaahi Motu Nukunukumotu Kanatea Ko e nofoʻanga ʻo e Tuʻikanateá mo hono ngaahi ʻofefiné ko e kau Fotú: ko Fotulahi, Fotumatāpule, Fotuʻuli mo Fotuloa. Tuʻikanateá Veikune 'Oneata Veikune