Ko e Ta'u Faka-Tongamotu'a
Ko e ta'ú, ki he Tonga 'i ono 'ahó, ko e 'uhinga ia ki he fo'i to'u ma'ala 'ufi 'e taha. Na'a nau fua taimi fakatatau ki he to'u ma'ala 'ufí.
Ka 'i ai ha ki'i leka ne ta'u 2, na'e fa'a pehē pe ko hono 2 ta'u eni 'oku tó, pe ko hono 2 ta'u eni 'oku kaí.
'A ia ko hono 'uhingá ko e lava ia hono tō pe kai ‘o e ta'u ma'ala 'ufi 'e 2 ʻi he'ene mo'uí.
Ko e to'u maʻala 'ufi leva 'e 3 kotoa na'e fai ai 'a e kātoanga 'Inasí. Ko e kātoanga ia na'e 'ave ai 'a e polopolo 'a e kakaí ki he Tu'itongá.
Pea na'e ngāue 'aki mo e 'Inasí ki hono fua 'o e taimí. Ka 'i ai ha me'a na'e hoko 'i ha ta'u e 12 ki mu'a, na'e pehē pe ko e kātoanga 'inasi eni 'e 4 mei ai
('a ia koe "ta'u 3" ia 'e 4, koe taʻu ia 'e 12).
Ko hono fua leva 'e he Tonga 'i onoahó 'o e lōloa 'o e taʻú (pe to'u 'ufí), na'e makatu'unga ia 'i he'enau fakatokanga'i ko e fo'i ta'u ma'ala 'ufi 'e tahá,
mei hono tofi 'o e ta'ú, ki hono fakaheká, ki hono utú, na'e fe'unga ia mo e 'asi fo'ou tu'o 13 'a e māhiná.
Pea tānaki ia ki he'enau fakatokanga'i 'a e anga 'o e liliu 'a e 'eá mei he momokó ki he māfaná, pehē mo e taimi 'uho'uhá, hakohakó mo e la'ala'á,
kae'uma'ā 'a e ofo hake mo e mate hifo 'a natulá.
Ko ia na'a nau ui fakakātoa ai pe 'a e ngaahi māhina ko ia ko e taʻu ʻe 1.
Pea nau fakahingoa mo e ngaahi māhina 'e 13 ʻo fakatatau ki hono tauhi ʻo e taʻu maʻala ʻufí kaeʻumaʻā e tōʻonga ʻo natulá ʻi he taimi ʻo e māhina takitaha.
Ko e ngaahi fakamatala leva ko eni ʻoku hoko haké ko e fakamatala ki he ngaahi ngāue ne tō ki he māhina takitaha fekauʻaki mo e taʻu maʻala ʻufí, ʻa ia ko e taʻu faka-Tongá ia.
'Oku fakamanatu mo e ngaahi māhina 'o e taʻu faka-Tongá ʻi he Laulau ʻo e Ngaahi Māhina Faka-Tongá.
Ko hono faka'otu'otu ʻo e ngaahi Māhina 'o e Ta'u faka-Tongá 'oku muimui ia ki he fokotu'utu'u kuo paaki 'e he Potungāue Ngoue 'a Tongá 'i Me 2023.
'Oku ʻoatu e fakamālō ki Potungāue Ngoue ʻa Tongá he ngaahi ngāue mahu'inga mo 'aonga ʻoku nau faí.
ʻOku ʻi ai mo e kalenitā ʻa Tēvita Fale ʻo Loto Muʻa mo e ngaahi fakamatala mahuʻinga ki he Taʻu Faka-Tongá ʻi heʻene uespisaiti ko e "Restoring Ancient Polynesian History" thfale.com/ancient-polynesian-calendar/.
ʻOku ʻoatu mo e fakamālō ki a Tēvita Fale ko e ngaahi ngāue mahuʻinga 'oku ne fakahoko ke fakatolonga e hisitōlia 'o Tongá.
|
|
Māhina
Faka-Tonga |
Māhina
Faka-Papālangi |
Fakamatala |
| Lihamu'a |
Sanuali |
Ko e māhina eni ne kamata ai ke foha mai ai ʻa e taʻu tokamuʻá. Ko e taʻu tokamuʻá ko hono ui ia ʻo e fuofua ʻufi ne tō ʻi he taʻú.
Ko e foha mai ko ia ʻa e taʻu tokamuʻá, ʻoku kei valevalea fau ʻa e fanga ki'i foʻi ʻufí pea kei hangē honau lalahi ha lohulohuʻi tuhú pe siʻi ange ai.
Ko e maʻuʻanga ia ʻo e hingoa ʻo e māhiná ní, naʻe lau ʻe he Tongá ka ʻi ai ha meʻa ʻoku fuʻu iiki ʻaupito ko e liha ia.
Ko e kutú ko e me'a si'isi'i ʻaupito ki he vakai ʻa e Tongá.
Pea ko e tama leva ʻa e kutú ʻa e lihá, ko e meʻa ia ʻoku toe fuʻu siʻisiʻi ange ia.
Ko e ngaahi taʻu hongé naʻe vaku mai ʻa e toʻu liha ʻo e taʻu tokamuʻá ke fafanga ʻaki e kaingá.
Ko e māhina ai pē eni ne fotu iiki mai ai ʻa e fua ʻo e ʻakau fisí, mo e fānganga ʻo e monumanu ne fakafanau ʻi he ofo ʻa Natula ʻi Fuufuunekinangá.
Naʻe kau ai mo e ika ko e Oó, ko e māhina ko Lihamuʻá ne kei hangē ai ʻa e ʻuhiki ʻo e Oó ha lihá.
|
| Lihamui |
Sanuali ki Fepueli |
Na'e hokohoko atu ai pē foha 'a e ta'ú, 'o fakatatau ki hono taimi tō.
Pea ko e māhina eni ne kamata foha mai ai 'a e ta'u tokamuí.
Ko e ta'u tokamuí ko hono ui ia 'o e ma'ala 'ufi na'e tō ki mui 'i he ta'u tokamu'á.
Pea na'e takitaha pē fa'ahinga 'ufi mo hono taimi lelei ke tō.
'A ia ne sai e fa'ahinga 'ufi ki he tokamu'á pea sai e fa'ahinga ki he tokamuí.
Pea ne ui ai pē 'a e māhiná ni ko Lihamui ko e valevalea 'a e fanga ki'i fo'i foha 'o e ta'u tokamuí 'i he taimi ko ení.
|
| Vaimu'a |
Fepueli ki Maʻasi |
Ko e māhina eni naʻe kamata ke tō ai 'a e 'uha mahuʻinga taha ki hono fakafoha 'o e ta'ú.
Na'e tō pē foki 'a e 'uha ia 'i he ngaahi māhina kehé, ka ko e 'uha eni na'e fe'ungatonu mo e fiema'u 'a e ta'ú fo'oú.
Ko ia ne ui ai e māhiná ni ko Vaimu'á.
|
| Vaimui |
Ma'asi ki ʻEpeleli |
Ko e hokohoko atu pē eni 'o e to'u 'uho'uhá pea ui pē 'a e māhina ni ko Vaimui.
|
| Fakaafumo'ui |
'Epeleli ki Mē |
Ko e māhiná ni kuo huli pea afu mo mo'ui 'a e ngaahi 'akau kehekehé hili 'a e 'uho'uha 'i Vaimu'a mo Vaimuí.
Ko e hiapó ko hono taimi eni ne fai afu ai.
'A ia na'e fakaafu e 'akau kotoa.
Ko e tupu'anga ia hono ui 'o e māhiná ni ko Fakaafumo'ui.
'Ikai ngata aí, ka ko e māhina eni na'e taimi lelei ki hono tō 'o e fusi (siainé, hopá, misipeká) mo e faú.
|
| Fakaafumate |
Mē ki Sune |
Ko e a'u mai ki he māhiná ni kuo hoholo e tupu mo faiafu 'a e 'akaú.
Ko ia naʻe ui ai e māhiná ni ko Fakaafumate.
|
| Hilingakelekele |
Sune ki Siulai |
Ko e māhina eni na'e kamata ai ke utu 'a e ta'ú pea kamata pe mei hono utu 'o e ta'u tokamu'á 'o fai atu.
Ko hono utu ʻo e ta'ú na'e kelikeli fakalelei hake 'a e ngaahi fo'i 'ufí mei luo.
Ko e ngāue pelepelengesi he naʻe pau ke tokanga 'a e kelí ke 'oua na'a fu'u ofi ki he sino'i 'ufí pea ke loloto ange ʻa e kelí he lōloa 'o e fohá, naʻa lavea pe motu pea mele ai.
'Ikai ngata aí, ko hono to'o hake 'o e fo'i 'ufí na'e 'ikai to'o 'a e kongokonga kelekele na'e piki ki hono sinó na'a lavea.
Pea ko hono to'o hake ko iá na'e tanu hono luó 'o fakapuke.
Ko e puké ko hono tānaki ki 'olunga 'o e kelekelé.
Na'e hili leva 'a e fo'i 'ufí ki hono puké.
Pea ko hono hili ko ia 'o e 'ufí ki hono puké ko e tupu'anga ia hono ui 'o e māhiná ni ko Hilingakelekelé.
Ko e 'osi kotoa ko ia hono keli 'o e ma'alá 'o hilí fakafoʻipuké, na'e foki mai leva 'a e kau utú 'o tānaki fakataha e 'ufí ke 'ave 'o fokotu'utu'u taha ki honau palepale mo 'ufi'ufi ai.
Ko hono tuku ko iá naʻe mātu'u ai 'a e kili'i 'ufí pea mōmoa mamālie 'a e kelekele na'e piki ki aí 'o ngangana mei he sino'i 'ufí.
Ko e founga ia na'a nau ngāue 'akí ke 'oua e lavea e sino'i 'ufí.
'Oku pehē 'e he fa'ahinga ko e 'uhinga mo ia 'o e Hilingakelekele ko e hili pē 'o e 'ufí mo hono kelekelé.
|
| Hilingamea'a |
Siulai ki ʻAokosi |
Ko e māhina eni naʻe fetuku ai 'a e 'ufí mei hono palepale na'e fokotu'utu'u aí ki hono falé, ko e fale'ufi.
Ko hono 'ave atu ko ia 'o e 'ufí kuo 'osi ma'a lelei hono kilí he kuo ngangana 'a e kelekele na'e pipiki aí.
Ko e tupu'anga ia hono ui 'o e māhiná ni ko Hilingameaʻá, ko e hilinga me'a ma'a, ko hono hili atu ko ia 'o e ngaahi fo'i 'ufí kuo ma'á.
Na'e kei hokohoko atu pē foki mo hono utu 'o e ta'ú pea ko e taimi ko ení ko e a'u ia 'a e utu ta'ú ki he ta'u tokamuí, 'a ia na'e kau ai 'a e 'ufi lalahi mo 'eiki angé.
|
| 'Ao'aokimasisiva |
'Aokosi |
Ko e māhina ko ení kuo totonu ke lava e utu ta'ú pea lava mo hono tofi mo fakaheka 'o e ta'ú foʻoú.
Ko e fo'i lea 'e ua mei he tō ʻufí ʻoku pehē 'oku fekauʻaki mo e hingoa ʻo e māhiná ni, ko e ʻAo mo e Hauʻaoa.
'A ia ko e ʻufí naʻe tō pulopula.
ʻA ia naʻe lele pe utu taʻú mo hono filifili lelei ʻo ha ngaahi foʻi ʻufi ke fakapulopula ʻaki e taʻu foʻoú.
Pea naʻe fetaulaki pē ʻa e utu taʻú mo hono tō ʻo e taʻu foʻoú.
'I he taimi ʻo e tofi pulopulá naʻe toʻo mai e foʻi 'ufi ne fili ke fakapulopulá ʻo tuʻutuʻu fōlōloa.
Naʻe tu'u ua mālie leva 'a e ngaahi fo'i konga pulopula fōlōloa ko iá.
Ko hono tuʻu ua ko iá na'e maʻu ai e matatofi ʻe ua.
Ka vakai ange 'oku kei fuʻu lōloa pē 'a e matatofí ʻe toe tuʻu ua pē.
Pea ko e aʻu ko ē ʻa e tuʻutuʻu ʻoe matatofí ki hono lahi feʻunga ke tó, naʻe ui leva ʻa e ongo foʻi matatofi ko iá ko ʻao mo ʻao.
'A ia ko e fakakaukau ia 'e taha ki he tupu'anga 'o e hingoa 'o e māhiná ní.
Ka ko e māhina foki ia ko ení kuo taimi ke ʻosi kotoa e pulopulá ia hono tofi.
ʻA ia ʻoku ʻikai mahino lelei ai pe ko e hā ka toki ui leva ai ko ʻAoʻao, tukukehe kapau ko e ʻuhingá ia ki he fele ʻa e 'ao pe matāpulopula teʻeki fakaheká, ʻi hono tānaki ke tutú.
Kaekehe, ko e fakakaukau 'e taha ki he tupu'anga 'o e hingoa 'o e mahiná ní, 'oku ma'u mei he hoko atu ko ia mei he lava hono tofi pulopula ʻo e taʻú, naʻe pau leva ke fakaefuefu.
Ko e fakaefuefú ko hono vali efuefu ʻo e konga pulopulá ke ʻoua e pala pe kai ʻe ha manu.
Naʻe ʻomai leva ʻo tauaki ke māfana.
Ko e taimi tauakí ʻoku pehē naʻe lau ʻaho pē.
Hili iá, naʻe ʻave leva ʻo fakatoka ki hono luo pea ʻufiʻufi ai.
Ko e luo ko ia naʻe ʻikai loloto pea ʻikai fuʻu fā lahi kae feʻunga pē ke fakatokotoka ʻotutaha pe ua ki ai e pulopulá.
Ko hono tanu ʻo e pulopulá ko e konga pē ia hono tauhi lelei kae ʻoua kuo hoko hono taimi fakaheká.
Ko e lau uike pe mei ai kuo hulihuli hake ʻa e pulopula.
Ko hono taimi tupú ia pea taimi leva ke fakaheka.
ʻA ia naʻe kamata pē hono fakaheka ʻo e taʻú ʻo lava pē ke lau uike mei he taimi hono utú.
Kae kapau ʻe toe fuoloa ange ai, naʻe hauʻaoa leva ʻa e pulopulá ia.
Ko e hauʻaoá ko e pala, ʻa ia naʻe ʻikai toe lelei ia ke ngāue ʻaki.
Ko e ikuʻanga ia ʻo ha pulopula naʻe kei toe taʻefakaheka mai ki he māhiná ní.
ʻA ia ʻoku pehē ai na ko e tupuʻanga ia hono ui ʻo e māhiná ni ko ʻAoʻao, ko e tupu pe mei fa'a hauhau'aoa 'a e matāpulopula na'e motukuá.
Pea ko e lahi ʻa e hauʻaoá ko e tuʻunga fakatūtāmaki ia ki ha honge he kahaʻú.
ʻA ia ko e ʻaoʻao ia ʻoku hoko ki he masiva lahi pe masisiva ʻi he kahaʻú.
|
| Tanumanga |
Sepitema |
Ko e tupu ʻa e ʻufí naʻe faʻa tupu ʻo vaʻavaʻa ʻi he lalo kelekelé.
Pea ʻi he mālohi ʻe ne tupú naʻá ne faʻa tekeʻi hake hono ngaahi ʻuluʻi vaʻa ki ʻolunga he funga kelekele.
Ko e taimi ko iá ko e ngāue leva ke faí ko hono tanutanu hifo ʻo e ngaahi foʻi mangá.
Ko e maʻuʻanga ia ʻo e Tanumangá.
|
| Fuufuukinekinanga |
ʻOkatopa |
Ko e mahiná ni kuo tupu mo maʻuiʻui mai ʻa e taʻú pea ko e ngāue ia ʻo e mahiná ní ko hono huo, tufi mo fokotuʻutuʻu e vevé ʻo tutu.
Pea ko e fuʻu ngāue mo e veve lahi hono tānaki ki hono ikuʻangá, ko hono tānekinangá ia, pea maʻu ai pē hingoa ʻo e māhiná ní ko e fuʻu fuʻu nekinanga pe ko e Fuufuunekinanga.
|
| ʻUluenga |
Nōvema |
ʻI he aʻu mai ki he mahiná ní kuo enga e funga fonuá ʻi he lahilahi ʻa e laʻalaʻá.
Ko e maʻuʻanga ia ʻo e hingoa ʻo e māhiná ní ko ʻUluenga.
|
| 'Ō'oamofangongo |
Tīsema. |
Ko e taimi eni ne faʻa tō ai e hongé, tautau tefito ka ne tuai mai ʻa e foha 'o e ta'ú.
ʻA ia ko e tuai mai ia 'a e to'u liha 'o e ta'ú.
Mahalo ko e tupu mei haʻane 'ikai fuʻu māfana feʻunga, pe 'uho'uha fe'unga ki he fiema'u 'a e to'u lihá.
Kaekehe, ko e tuai pe 'a e liha mu'á ko e tuai ia 'a e liha muí.
Pea ko e faʻa tuotuai ko iá, na'a taulōfuʻu ia ki 'O'oamofangongo, ko e taimi honge.
Pea ka hoko atu ko e honge lahi, na'e ōmai e kāinga ki 'uta 'o fakasio ha patepate'i 'ufi na'e lī holo he veʻeve'e ma'alá, na na'e mo'ui 'o foha.
Na'e kumi mai leva e nga'asi pūpū naʻe ui ko e fangongo, 'o tātānaki ki ai e tufitufí.
Ko e taha ia e ma'u'anga kai ki he to'u hongé.
Pea ko e ma'u'anga ai pē ia 'o e hingoa 'o e māhiná, ko e 'oa 'aki e fangongó.
|
Ngaahi Nouti mo e Ngaahi Liliu
[260313] Fakafotunga fo'ou 'o e peesí.
[200523] Fakaʻotuʻotu e ngaahi māhina ʻo e Taʻu Faka-Tongá ʻo fakatatau ki he Kalenitā ne fokotuʻu ʻe he Potungāue Ngoue ʻa Tongá.
|
|
|
