| Kaveinga |
Kananga |
Tupu'angá |
Fakaofiofi ki he 'uhingá |
| Ako |
Ako ke ʻuli e nimá |
Sione Fifita, Faiako Toloa, Liahona, 1970 tupu |
ʻOua e sio lalo ki he ngāue ʻa e nimá.
Ko e moʻoni ko e akó te tau ʻatamai lelei mo tuʻu lelei ai.
Ka ko e kaí mo e inú, ʻe kei hoko pe ia mei he 'uli 'a e nimá.
Pea ka ne ta'unga e 'uli e nima ʻetau Mātuʻá mo e ngaahi Kuí (feimeʻakai, tauhi ʻapi, ngoue, fakameaʻa),
he 'ikai ke tau a'u kitautolu ki he ngaahi tu'unga te tau lava a'u ki ai.
Ko hono mo'oní, ko e toki aʻuaʻu mo'oni ʻa e akó, 'i he'ene a'u ki he tu'unga 'e lava ai e nimá ʻo fai ha ngāue ʻoku ʻaongá.
'Oku 'ikai ko e fo'i 'atamaí ia 'oku ala 'o fai ha me'á.
|
| ʻAtamai Lelei |
Ka tala atu atu ‘e he puaká kuo nifo pea mou tui ki ai |
Pāhulu (Ha’afeva) |
Ka tala atu 'e ha taha ha me'a kau ki ai, pea tui ki ai, he ko ia ʻoku hoko ki aí.
Ka ko hono fehangahangaí, ka tala atu ʻe ha puaka kuo nifo pea ke tui ki ai, ʻoku ke vale koe, he ʻoku ʻikai ke poto e puaká he leá. |
| ʻAtamai Lelei |
Toka ange pe ha ki'i me'a laulaunoa |
Motu'a Tukulalo (Houma) |
Ka hoko ha me'a ko e uhií ko ha ki'i me'a laulaunoa, ta 'oku toe laulaunoa mo e me'a 'oku hokó. |
| ʻAtamai Lelei |
Use your intelligence |
Malua (Taika Falaleu) |
Ko e lea faka-Papālangi pē eni 'oku mahino hono 'uhingá,
ka ko e anga hono fakahū ʻe Malua ʻi heʻene sētesi faka-Tongá 'oku hangē ʻoku toe mālie makehé ange ia ai. |
| ʻAtamai Lelei mo e Taukei |
ʻIlo pē ʻe he aʻu |
|
Ko e akó ʻoku tupulaki ai ʻa e ʻiló mo e ʻatamai leleí.
Ka ko e taimi lahi, neongo haʻate ako mo ʻilo ki ha founga ngāue ʻi he loki akó, ko ʻete toki kau tonu ʻi he ngāue ko iá
(ala hoto nimá, fehangahangai mo e ʻātakai ʻo e ngāue ko iá, fetaulaki tonu mo e ngaahi haʻahaʻa ʻo e ngāue ko iá),
ko e toki kakato ia ʻe te ʻiló ki he ngāue ko iá.
Ko e taukeí ia. Ko e ʻilo ia ʻoku toki maʻu pe ʻe he aʻú.
|
| Fakaʻatuʻi |
'Ai lelei au |
Vosa Taka (Faleloa) |
ʻAi pē mo manatu 'oku fai māteaki pē lelei tahá ia, ka ko e iví mo e kātakí 'oku 'ikai lele vai. |
| Fakaʻatuʻi |
Me’a lelei ko e lelei |
Sakeasi (Fua’amotu) |
ʻOka tau ka tofanga ha meʻa oku leleí, pe ko ha ki'i lelei si'i, pe lelei lahi, tau fakaʻatuʻi ai. Hono ʻikai sai ange ia ha meʻa ʻoku koví. |
| Fakaʻatuʻi |
Sai ange tōpai he fāvaí |
Tōfā Ramsey (Tangata Pisinisi mo e Fakafofonga Falealea ʻo Tonga). |
'Ai pē mo faka'atu'i e meʻa oku maʻú. Na 'oku sai ange ki'i me'a ko iá he mātu'aki hala'ataá. |
| Fakaʻapaʻapa |
Ko e lava pe 'a 'Ulukālalá ko e lava ia 'a Vava'u |
Fakatalutalu ʻa e kāinga ʻo 'Ulukālalá |
Ko e fakaʻapaʻapa fakakuongamotuʻa, ko e pehee ko e lava pe 'a e takí, ko e lava kotoa ia 'a e kau muimuí. |
| Fakamālōʻia |
ʻIkai ha lea ko e fakafeta'i pe |
Mele Taukolo Nonu (LA) |
Ko e a'u ia ki he tu'unga kuo ʻikai to e lava fakakaukauʻi ha lea ʻi he hulu 'a e hounga'iá. |
| Fakamālōʻia |
Pehē ange mai ne 'i ai ha hui kape loto |
Heavula Malau'o Vailahi (Kolomotu'a mo Niuafo'ou) |
Ko e lea kakató ... pehē ange mai ne 'i ai ha hui kape loto ke kape'i hake 'aki homau lotó ke ke me'a tonu hifo pe ki he'emau hounga'iá |
| Fakamālōʻia |
Mālie pea toe lēsoni |
'Etuate Lavulavu (Leimātu'a) |
Tau pehē ko e toki a'u'au mo'oni ia 'a ha fa'ahinga me'á, ko e 'ikai ngata pē heʻene mālié ka tau toe ako lēsoni mei ai. |
| Fakatumtumu |
Laka ange keu mate ha fale'i 'a e vale, ha'aku tō lalo ha tuʻutuʻuni ʻa ha fu'u poto |
Manutaliu Finaulahi (Fāhefa) |
ʻOku ʻikai fakaʻohovale ia ka te tō lalo ha faleʻi 'a ha vale.
Kae kapau ko e tō laló ha faleʻi ʻa ha poto, ʻoku fuʻu taʻefeʻunga ʻaupito ia he ko e potó ʻoku tonu ke lahi pea pau ange ʻe ne ʻiló. |
| Feʻiloaki mo e Māvae |
Māvae 'a Peniuetí |
Peniueti Taukolo (Kolofo'ou) |
Ko e fe'iloaki mo ha taha 'o fai he talanoá pea toki mavahe 'a e taha ko iá pea 'eke leva pe kohai ko aa. |
| Fōtunga |
Ko e kava Tongá ko e monumanu 'oku 'ikai hano 'uto. |
Mālua (Taika Falaleu) |
Ko e faʻahinga tōʻonga mo e fofonga hēhē'ia ʻa e mātuʻá ʻi he taimi ʻoku a'ua'u ai 'enau huʻakavaʻiá. |
| Fōtunga |
Na'a mou kai ha tahi? |
Mālua (Taika Falaleu) |
Ko e fakalea atu ki ha fa'ahinga 'oku 'ikai mahino e 'uhinga 'oku nau si'i fofonga faingata'a'ia mai aí. |
| Fōtunga |
Faiako: Sipela mai angē foʻi lea ko e beautiful.
Leka akó: ʻA ena ia. |
|
Ko e hulu ia ʻa e fakaʻofoʻofaʻiá. |
| Kumi ha meʻa |
Ko ena pē he tuʻa kumí |
Lau ʻa e ngaahi faʻeé |
Ka pulia ha meʻa ʻe ʻikai ʻasi mai pē ia ai, kuo pau ke te tuʻu ʻo kumi.
ʻOku mālie ʻa e lau ki he tuʻa kumí, he ko e faʻa pulia ʻa ha meʻá ko ʻene ʻi he tuʻa ʻo ha meʻa ʻe tahá.
Ka ko e leá ke vakai ki he tuʻa ʻo e tuʻu ʻo kumí. |
| Liliu Lea |
Fakalotoloto ʻeku mātuʻá, ko e tamasiʻi mei "ʻovasī". |
Lau ʻa e taʻahine Nukuʻalofa ki he fakalotoloto 'ene matu'á ki he tangata Ha'apai na'e 'eva ange ki ai. |
Ko e ʻovasií ko e ha'u mei tahi mo e ha'u mei motu. |
| Liliu Lea |
Kumi atu pē ki hoʻo "mother man" |
Vūsika Heimuli (Kolomotuʻa) |
Ko e mother man ko e faʻētangata. |
| Liliu Lea |
Fele tama e "twenty two" |
Vūsika Heimuli (Kolomotuʻa) |
Ko e twenty two ko e uouaʻi pulu. |
| Mahaki mo e Faitoʻo |
Faito'o ke ke 'ilo'ia mai hono mamahí. |
Ha'ape o Tali'eva |
Ko e faito'ó 'oku ne fakamo'ui e mahakí. Ka e neongo 'etau 'osi 'ilo 'e hoko mai e fakamo'ui ko iá,
ko loto ke mātea atu ai 'ene mamahí. |
| Mahaki mo e Faitoʻo |
Ko e mahakí ko e me'a ia 'a e toketaá. Ko 'ene toutou hokó ko e me'a ia 'a kita. |
Moli Aonga (Aotearoa) |
Ka te puke, pea te ʻalu ke vakai kita ʻe he toketaá. Te ne ʻomai e faitoʻó pea te sai.
Kae kapau te te toutou puke pē, vakaiʻi pe 'e kita 'a kita, ko e hā ʻe te meʻa ʻoku faí ʻoku te toutou puke aí. |
| Meʻatokoni |
Ko e onioní 'oku 'ikai hama ia ha me'a |
Siueni (Fua'amotu) |
Ko e me'a kotoa pe 'oku tānaki ki ai e onioní ʻoku ifo.
Tau peheé ko e onioní ʻoku tānakí, tā ko e onioní ia ʻoku fika uluakí. |
| Meʻatokoni |
Ko e vai mafaná ‘oku ‘ikai hū hala ha taimi |
Makafefie (Neiafu) |
ʻAlu atu ki ha feituʻu pea hū mai ha kiʻi vai mafana, ʻaua. |
| Muimui ʻa Nunuʻa |
'I ai pē 'aho e taha |
Manutuli (Kolofo'ou mo 'Utulau) |
Ko e me'a kotoa pē 'oku 'i ai hono nunu'a pe iku'anga,
pea 'e 'i ai pē 'aho kuo foki fakahangatonu mai pē kia kita. |
| Ngāue |
Hāmala Vavaú ia ke tuki 'aki pē fo'i Fa'o Vava'u |
'Etuate Lavulavu (Leimātu'a) |
Takitaha pē feitu'u ia mo 'enau founga fai.
Ka te fie fakahoko lelei ha ngāue ha feitu'u, fakaofiofi ki he founga ʻoku nau maheni aí. |
| Ngāue |
Ko ‘etau ngungu pe Lihá ko e ‘ikai ha Kutú |
Pālutu-’i-Vailahi (Oakland) |
Kapau ko e anga eni 'etau lova'i e me'a si'isi'í, huanoa ai ha me'a 'e toe lahi angé. Fai mo tuku mai ha me'a 'oku lahi angé kae foa. |
| Ngāue |
'Aho lelei eni ki he tō manioké |
Sālesi Kauvaka (Fāhefa) |
Ko e ngaahi 'aho 'oku hoko ai ha me'a 'oku 'ikai ke te fu'u fiemalie ki aí, kalo kita ki ha me'a 'e taha.
Ko e ngaahi 'aho peheé te te ʻohovale kita, a'u ki he tō manioké 'e fakalata mo'oni ange ia. |
|
| Paʻanga mo e Patiseti |
Fakahū pe pa’anga he 9, kai he 10 |
Matei Tūkunga (Fua’amotu) |
Ko e pango siʻi pē tu'umālié, ʻoku toe mei vave tatau pe 'ene ha'ú mo 'ene 'alú. |
| Talanoa mo e Felāfoaki |
Ko e anga pe ki'i fakavahamapa. |
|
Ko e talanoa ki ha kaveinga 'e taha kae hū hake ai e lave ia ki ha ngaahi kaveinga kehe.
'A ia kapau ko e kakalá (pe kaveingá) ko e kahoa mapa, 'e kei lava pe ia 'o fakavaha 'aki ha ngaahi kakala kehekehe (hū ai mo ha fanga ki'i kaveinga fekau'aki kehekehe). |
| Tauhi Vā |
Ha’u ko e kole mai pea u tu’i, pea ‘atú pea ke tu’i koe |
Vāmani (Tangata Pisinisi ʻo Kolofo’ou). |
Ko e toe pe ke heke he falikí he taimi kolé, ka ko e mōmeniti pe hono ʻoatú kuo faifailoto. |
| Tauhi Vā |
Tauhi (house boy) te ke mo’ua ko e lele fakalaka he Tiutá |
Sione Lātū (Toloa/Mataika) |
'Ai pē meʻa ʻoku te faí ke feʻunga mo e tu'unga ʻoku te 'i aí. |
| Tauhi Vā |
'U'ua pe moa Vava'ú 'i Vava'u |
Puli'uvea Afu Ha'amango (Neiafu, Okoa) |
Takitaha ongo pe 'ene lea he feitu'u 'oku ha'u mei ai. Takitaha lea pe hono feitu'u. |
