Ko e Hisitōlia 'o Tonga´

Ko e hisitōlia´ ko e me'afua mālie ki he mo'ui´ mo e ngaahi me'a 'oku hoko he mo'ui´. 'Oku faka'ata 'e he hisitōlia´ ki he fakakaukau´ 'a e tupu'anga mo e iku'anga, mo e anga 'o e felāve'i 'a e me'a kehekehe 'oku hoko 'i he mo'ui´. Ko e ngaahi me'a 'e ni'ihi 'oku tau lava pē 'o makupusi lelei 'i he taimi nounou 'oku nau tupu mo tō ai´, pe ko e faka'aho, pe lau māhina, pe laui ta'u. Pea ko e ngaahi me'a 'e ni'ihi 'oku toki hā lelei ange ki he'etau vakai´, honau natula´ mo honau hu'u'anga totonu´, 'i ha ngaahi vaha'a taimi lahi ange, hangē ko e laui senituli´. 'Oku hoko ai e hisitōlia´ ko e me'afua mahu'inga ki he tangata´ ki he anga 'o e fononga 'i he mo'ui´. Pea tau pehē pē ko e ngaahi lēsoni lelei 'oku ako´, kapau 'oku makatu'unga ai ha ngaahi fakafuofua mo fokotu'utu'u lelei ange ki he mo'ui´.

Ko hotau Hisitōlia´ ko hotau Laukauʻanga mo hotau Akoʻanga ki hotau Kuohili´, ki hotau Lolotonga´ mo hotau Kahaʻu´ pea 'oku fakamanatu 'i he peesi´ ni 'a e ngaahi fakamatala toʻotoʻolalahi ki he Hisitōlia 'o Tonga´.

ʻOku hokohoko atu pe hono fokotuʻutuʻu e ngaahi fakamatala ʻoku maʻú ki he peesí ni. Ka 'i ai ha vahevahe pe fakatonutonu 'oku 'oatu e fakaafe ke tānaki mai ke tau fe'inasi'aki ai.



Senituli..10 Taʻu 901 ki he ta'u 1000
950 Fakafuofua ko e taimi eni ne Tu'itonga ai 'a 'Aho'eitu TT1. (Tongan Society, EW Gifford 1929, p50)
Senituli..11 Taʻu 1001 ki he ta'u 1100
Senituli..12 Ta'u 1101 ki he taʻu 1200
1100 - 1200 Fakafuofua ko e kuonga eni ne tu'uta ai ki Tonga 'a Lo'au´ pea kamata mei ai 'a Ha'amea mo e Tu'iha'amea´.
'Oku pehe ko e ngaahi fale'i 'a Lo'au he taimi ko eni´ ne hoko koe ngaahi Talamalu ne nofo mai 'aki 'e he Tonga´ mei ono'aho´. Ne kau ai e ngaahi Tapu fekau'aki mo e nofo 'a e Kainga hange ko e Faka'apa'apa 'a e Tuonga'ane´ ki he Tuofefine´, Faka'apa'apa ki he Tamai´, Faka'apa'apa ki he Mehekitanga´.
Fakafuofua ko e taimi eni na'e 'ilo ai 'e Lo'au 'a e tala 'o Kava mei Faa'imata´, pea ne 'omai 'a e kava´ ki he Tu'itonga 'o fokotu'utu'u 'aki e Taumafa Kava´.
(Friendly Islands, A History of Tonga, Noel Rutherford, 1977, p31).
Fakafuofua ko e kuonga eni ne Tu'itonga ai 'a Momo TT10.
Fakafuofua ko e kuonga eni ne Tu'itonga ai 'a Tu'itatui TT11. (Tongan Society, EW Gifford 1929, p50)
Ko e kuonga eni 'o e ta'ahine ko Nua´, 'a e 'oku tupu ai e lea "Fena pe ka ko Nua´".
Fakafuofua ko e kuonga eni 'o Sāngone´.
Fakafuofua ko e kuonga eni ne fua ha'u ai ki Tonga 'a Lehā'uli´ ko e fetongi 'o e 'alo ko Lelesi 'o e Tu'itonga´.
Fakafuofua ko e taimi eni ne langa 'ai e Ha'amonga 'a Maui´.
1250 Fakafuofua koe taimi eni ne Tu'itonga ai 'a Talakaifaiki TT15. (Tongan Society, EW Gifford 1929, p50)
Senituli..13 Taʻu 1201 ki he ta'u 1300
Senituli..14 Ta'u 1301 ki he ta'u 1400
1450 Fakafuofua ne Tu'itonga ai 'a Takalaua TT23. (Tongan Society, EW Gifford 1929, p50)
Hili ha ngaahi ta'u ne Tu'i ai 'a Takalaua TT23 ne fakapoongi ia 'e Tamasia mo Molofafa ʻi he motu ko Mataʻahó.
Na'e tupu leva mei he taimi ko eni 'a e hingoa 'o e kolo ko Talafo'ou 'i Tongatapu, mei hono fakaha atu e fakapoongi 'o Takalaua ki hono fale'alo pea nau pehe "koe tala ia 'oku fo'ou".
Ne ma'u mei he taimi ko eni hono ui 'o Kau'ulufonua ko Kau'ulufonuafekai ko 'ene tuli 'a Tamasia mo Molofafa 'o ma'u ki 'Uvea.
1470 Fakafuofua ne Tu'itonga ai 'a Kau'ulufonuafekai TT24. (Tongan Society, EW Gifford 1929, p50)
Senituli..15 Ta'u 1401 ki he ta'u 1500
Senituli..16 Ta'u 1501 ki he ta'u 1600
Senituli..17  Ta'u 1601 ki he ta'u 1700
1616 'Epeleli - A'u e ongo kaivai Tenima'ake ko Sekope Lamea mo Viliami Sutone (Jacob Le Maire mo Willem Schouten) ki Tafahi, Niuatoputapu mo Niuafo'ou.
1640 Fakafuofua ki he ngaahi ta'u ko ení hono fakanofo 'o Ngata ko e fuofua Tu'iha'amo'unga 1 ʻi he fuʻu Koka ʻi ʻĀhaú.
Ko e kuonga eni ʻo e 'Ulutolú pea fatu ai e Pangai 'o e Tu'ikanokupolú ʻi he tūʻuta ko ia ʻa e ʻUlutolú ki Hihifó. Kamata mei heni mo e Haʻa Lātū Hifó, ʻa ia ko Nuku ia mo Niukapu.
Naʻe hoko 'o 'iloa ʻa e Tuʻihaʻamoʻungá ko e Tuʻihaʻangatá, pea hoko ko e Tu'ikanokupolú 'i he to'utangata ʻo Mataeletuʻapiko, ko e Tuʻikanokupolu ia hono 3.
Ko e taimi ko eni ʻo Ngata TK1, ne mapuna hake ai ha Fale Matāpule tupuʻi Haʻamoa ʻe tolu he Kāinga Haʻamoa ne nau fakafeʻao mai ʻa Limapō, fehuhu ʻa Ngatá ki Tongá.
Ko e Fale Haʻa Kilí, ʻa ia ko Motuʻapuaka ia mo 'ene fanga fa'eé ko Kamoto, Uhi, Ngalungalu mo Kioa.
Ko e Kanolotoʻā ʻo e Haú, ʻa ia ko Fa‘oa ia mo Nāpaʻa, Monū, Lei’ataua mo Tovi.
Pea mo e Haʻa Fokololo ʻo e Haú, ʻa ia ko ʻAkauola ia mo Fulivai mo e fānau ʻa ʻAkauolá, ʻa e kau Moalá.
1643 Sanuali 21 - A'u 'a e kaivai Tenima'ake ko 'Epeli Tasimani (Abel Tasman) ki ʻEua, pea hoko atu ki Tongatapu, pea hoko atu ki Nomuka, Ha'apai.
Tu'itonga ai 'a Kau'ulufonua III TT31.

Senituli..18 Ta'u 1701 ki he ta'u 1800
1767 A'u 'a e kaivai ko Kapiteni Samuela Ualesi (Captain Samuel Wallis) ki Niuatoputapu.
1770 Fakafuofua ko e taimi eni ne Tu'itonga ai 'a Pau TT36. (Tongan Society, EW Gifford 1929, p50)
1773 Fuofua a'u 'a e kaivai Pilitania ko Kapiteni Kuki (Captain Cook) ki Ha'apai mo Tongatapu. Na'e fua tukutaula 'i Poukula 'i Hihifo.
1777 Tu'ikanokupolu 'a Tu'ihalafatai TK9 (foha 'o Tupoulahimu'a TK7, ta'okete 'o Maealiuaki TK8 TH15).
'A'ahi hono ua 'a Kapiteni Cook ki Tonga pea ne ui ai 'a e kau Lifuka ko e kau 'Otu Motu Anga'ofa. Ko e 'a'ahi ko eni na'e fe'iloaki ai 'a Kapiteni Kuki (Captain Cook) pea mo Tu'ihalafatai TK9, pea me'a'ofa ange 'aki 'e Kapiteni Kuki 'a e fonuʻuta ko Tu'imalila. Na'e toki mālōlō pe 'a Tu'imalila 'i he 'aho 19 Me 1965, ko hono ta'u 188 nai ia.

Hala 'a Maealiuaki TK8 TH15.
1782 Tuʻikanokupolu ʻa Tupoulahisiʻi TK10. (Tohi ʻa Losa Fatafehi, p72)
1784 Hala 'a Pau TT36. (Tongan Society, EW Gifford 1929, p50) Na'e telio 'a Pau TT36 'i he 'esi ko Fekitetelé 'i he matapā ko Fatungakoá, ʻi he Kolotau ko Feletoá.
1789 A'ahi 'a e kaivai Pilitānia ko Kapiteni Palai (Captain Bligh) pea mo hono vaka ko e Bounty ki Ha'apai.
Hoko atu e fekumí ke fakapapau e taʻú (1793 ???) Mē - Fakafuofua ki he taimi ko ení ʻa e Fakanofo Tuʻikanokupolu ʻo Tupoumoheofo ʻi he fuʻu Koka ʻi Hihifó. ("Taumuʻa Lelei", Fika 18, Novema 1930, p1)
Na'e Tu'ikanokupolu 'a Mulikiha'amea TK11 pea ne tukuange 'a e Tu'ikanokupolu kae hoko ia ko e Tu'iha'atakalaua 16.
Ne 'atā 'a e Tu'ikanokupolú pea 'alu ai 'a Tupoumoheofo ʻo fakanofo ia ko e Tuʻikanokupolu ʻi he fuʻu koka ʻi Hihifo.
Ko Tupoumoheofo TK12 ia, pea ko e Fuofua Tu'ikanokupolu Fefine ia, ko e tuofefine tamai taha, fa'e taha 'o Tu'ihalafatai TK9, pea mo e tuofefine tautehina tamai 'o Mulikiha'amea TK11 TH16.
Na'e lolotonga 'i 'Eua 'a Tuku'aho pea 'i he'ene fanongo ki he fakanofo Tu'ikanokupolu 'o Tupoumoheofo TK12 na'a ne foki ki Tongatapu 'o tuli 'a Tupoumoheofo TK12 mei Tongatapu kae fakanofo ʻe ne tamaí ke Tu'ikanokupolu, ko Mumui TK13 ia, ko e tehina tamai taha, fa'e kehe 'o Tupoulahimu'a TK7, tamai 'a Tupoumoheofo TK12.
Ko e taimi eni na'e tutu ai 'e Tuku'aho 'a Fangale'oungá ʻi Tongatapú. Ko Fangale'oungá ko e kolo ia 'o Niukapu na'e tu'u he feitu'u Nualei 'i Tongatapu. Na'e fokotu'utau 'a Niukapu kia Tuku'aho ko e poupou'i 'o Tupoumoheofo TK12. Pea ha'u 'a Tuku'aho 'o tutu kotoa 'a Fangale'ounga mo hono kakai pea hola leva 'a Tupoumoheofo TK12 ki Pouono 'i Vava'u, kae hola 'a Niukapu ki Ha'apai. Ne 'oange ai 'e he Tu'ipelehake 'a e fonua 'o Niukapu 'i Ha'apai pea ui pē 'e Niukapu ko Fangale'ounga.
Sune - Ko e taimi eni ʻo e Tau Fakalelemoá. Ko e tau eni ʻa Tukuʻaho pea mo Tupoumoheofo. Naʻe kau ʻa Hihifo mo ʻEua kia Tukuʻaho, kae kau ʻa Hahake kia Tupoumoehofo pea poupou ki ai ʻa Fīnau Ulukālala I. ("Taumuʻa Lelei", Fika 18, Novema 1930, p1)
Ko e hoko mai ʻa e Tau Fakalelemoá, ko e ngata ia ʻo e kuonga ne ʻiloa ʻi he nofo ʻa e Tongá ko e Fanongonongotokotó.
Ko e ʻuhinga ʻo e Fanongonongotokotó ko e pehē naʻe tokoto pe taha hono loto falé kae lava ke ne ʻilo e meʻa ʻoku hoko mei he mui fonua ko eé ki he muifonua ko eé. Ko hono ʻuhingá he naʻe nofoʻi pe fonuá mei he fahaʻi e tahá ki he fahaʻi e tahá, pea ko e ʻi ai pe ha ongoongo pe fekau, ne ʻave pē ia mei he feituʻu ki he feituʻu ʻi he feuiʻaki ʻa e longaʻi ʻapí.
Naʻe fakamoʻoni ki he natula ʻo e fonuá ʻi he ngaahi taimi ko iá ʻa e Kaivai ko Kapiteni Kukí (Captain Cookʻs View of Tonga, p15). Naʻa ne mānumānumelieʻia ʻi hono nofoʻi ʻo e fonuá. Naʻe hoko pē ʻa e ʻapi ki he ʻapi, pea takitaha pē ʻa e ʻapi mo e maʻala. Ne feuiʻaki pe kaingá mei he ʻapi ki he ʻapi. Ne ʻikai ha konga e taha ʻo e fonuá ne tuku noa pe maumauʻi. Naʻe vahevahe kau ʻā kaho pe longaʻi ʻapí pea tofa mo e ngaahi hala ne felueʻaki ai e kāinga ki he tapa kehekehe ʻo e fonuá. Naʻá ne pehē ne fute 16 nai e fālahi 'o e ngaahi halá.
Ka ko e taimi ʻo e Tau Fakalelemoá ne ʻohotau mai e kautau ʻa Tukuʻaho mei Hihifo pea līʻaki ʻe he kakaí honau ngaahi ʻapí ka nau hola kumi moʻui ʻo haʻo ki he nofoʻanga honau ngaahi ʻeikí mo fokotuʻu kolotau ki ai. Ko ʻenau felēleaki ko iá ne hangē ha fepunakaki ha fanga moá pea maʻu ai e hingoa ʻo e Tau Fakalelemoá.
Ka ko e kamata pē eni ʻo e ngaahi taú pea hokohoko tau ai pe ʻa e fonuá ʻo toki aʻu ki he kongaloto ʻo e senituli, ʻa ia ko e taʻu ia ʻe 50 tupu, pea ko e ʻosi ko iá kuo ʻikai pē toe foki e kakai ia ki honau ngaahi ʻapí. Pea ne kamata ai pe mei ai ʻa e Nofo Fakakolo ʻa e kakaí pea ʻosi ʻaupito ai pe ai ʻa e ʻēpoki ʻo e Fanongonongotokotó.
1795 Tu'uta 'i Tongatapu 'a e kau popula ko Morgan, Ambler mo Connolly. Na'a nau hola ange he vaka 'Amelika ko e Otter pea nau nofo 'ia Tuku'aho. (Island Kingdom, Tonga Ancient & Modern, I.C. Campbell, Canterbury University Press, 1992, p41)
1797 Fakafuofua ki he ta'u ni hono fa'ele'i 'o Ngininginiofolanga na'e hoko 'o 'iloa ko Taufa'ahau, pea hoko 'o 'iloa ko Siaosi Taufa'ahau Tupou I. Ko hono Talá 'oku ua, ko e taha ne 'alo'i 'i Ha'apai, pea ko e taha ne 'alo'i 'i Kahoua.
'Epeleli 12 - Tū'uta 'i Tongatapu 'a e fuofua kau misinale ʻo e Lotu Kalisitiané, ko e kau misinale ʻa e Sōsaieti Misinale ʻo Lonitoní (London Missionary Society). Naʻa nau toko 10 pea nau folau mai ʻi he vaka ko e HM Duff. Na'e kau ai e faifekau ko Misa Piukanani pe Piukana (Mr. Buchanan) pea ko ia na'a ne fakahoko e fuofua malanga 'aki 'o e Kosipeli 'o Sisu Kalaisi 'i Tongá. Na'e iku 'o fakapoongi 'a e fa'ahinga 'ia kinautolu 'i Ha'ateiho 'i he taimi 'oe Tau Fakalelemoa pea foki 'ae fakahinga ki Pilitania hili ia. (Ko e Ta'u e Teau, Ko e Fai ma'a e Kau Helohelo, EEV Collocott, Ngaahi Fakamatala 'a Sione Havea, Siokatame Havili, Viliami Tupou, Lesieli Tonga, Sione Taufa, 1926, p20)
Naʻe kau 'i he kau faifekau ni 'a e tangata ko Siaosi Vesoni (George Vason) na'a ne iku 'o si'aki 'a e lotu faka-Kalisitiane kae nofo pe ia ʻi Tonga mo e kau Tongá. Ka ʻi he hulu ʻo e vātaú ʻi Tongatapu ʻi he ngaahi taʻu ne hoko maí, ne iku pe ʻo toe hola 'a Vesoni mei Tonga 'i he 1801, hili ha taʻu ia ʻe 4 ʻene nofo Tongá.
'Epeleli 29 - Hala a Muimui TK13. ("Taumuʻa Lelei", Fika 18, Novema 1930, p1)
Sune 12 - Pekia 'a Finau 'Ulukalala I.
Siulai 14 - Tu'ikanokupolu 'a Tuku'aho TK14. Na'e fakanofo 'i he fu'u Koká. (Tohi 'a Veikune, peesi 73)
1799 'Epeleli 21 - Fakapoongi 'e Tupouniua 'a Tuku'aho TK14.
Ko e tama houtamaki ʻa Tukuʻaho pea toe pule fakaehaua. Pea ko e fuofuoloa mai eni hono lamalamasi ʻe Fangupō 'Ulukālala II mo Tupouniua ha taimi ke fakapoongi ai.
Ne pekia fakataha mo Tuku'aho 'a hono kaungātangata ko Falekāono, 'a ia 'oku 'iloa ko Kepa (Moʻungalakepa) 'i he ngaahi tala e ni'ihi, pea 'iloa ko Vakataukava 'i he ngaahi tala 'e ni'ihi.
Ka naʻe ʻikai ko Fangupō 'Ulukālala II pe mo Tupouniua naʻa na fakaliliʻa he ʻulungaʻanga ʻo Tukuʻahó. Naʻe kau ai mo e houʻeiki kehekehe ʻo e fonuá. Kau ai e feesi kasini ʻo Tukuʻaho ko Tupoumoheofo naʻe Tuʻikanokupolu 12 mo hono kāingá. Hili hono kapusi ia 'e Tuku'aho mei he Tu'ikanokupolú, na'e hiki ia ki Vava'u kia 'Ulukālala.
'Oku pehē ko e fakaʻutoʻuta ʻa e houʻeikí ke fakapoongi ʻa Tukuʻaho kae fetongi ʻe Mulikihaʻamea TH16 ko e Tuʻikanokupolu. Ka naʻe fehālaaki e fokotuʻutuʻu ko iá he na'e fisifisiʻia ʻa Ata mo e houʻeiki ʻo Hihifo hono fakapoongi ʻo e Tuʻikanokupolú pea nau fokotuʻu tau. Ko ia na'e fokotu'u ai 'e 'Ulukālala e fu'u puaka ko e Tu'ikanokupolú pea 'ai mo hono kau fakafe'ao 'o fakafononga atu kinautolu ki Hihifo. ("Friendly Islands, A History of Tonga, Noel Rutherford, 1977, p36) Na'e 'ikai makātaki'i ʻe Hihifó pea nau 'oho mai 'o tā e fu'u puaká pea puke kotoa mo hono kau fakafe'aó, pea faka'afu e fu'u 'umu 'o laku kotoa kinautolu ki ai. Pea tuku taʻefuke ai pe fuʻu ʻumú ʻi he feituʻu ʻoku ui ko ʻUmutangata he ʻahó ní.
Me 27 - Ko e 'aho ko ení na'e hoko ai ʻa e Tau he Toafá mo e ngaahi feʻofofaki kehekehe. (Koe Ta'u e Teau, EEV Collocot, 1926, p28). Pea hoko mai ki ai mo e Tau Fakalelemoá.
Naʻe fakapoongi ʻi he ngaahi ʻoho tau ko ení ʻe he kau tau 'a Hihifo 'a Mulikiha'amea TH16. ("Friendly Islands, A History of Tonga, Noel Rutherford, 1977, p36)
Ko e kau To'a Takitau 'i he hokohoko atu ʻo e ngaahi ʻohotau ko ení mo ia ne hoko mai ʻi he ngaahi taʻu hokó, ko Fangupō 'Ulukālala Feletoa (mei Ha'apai mo Vava'u), ko Ata (Kolovai), ko Vaha'i 'Utoikamanu Tupou 'Ohomohema (Kolonga mo Fo'ui), ko Teukava (Kolovai) mo e ongo māhanga ko Tākai mo Fa'ē (Pea).

Senituli..19  Ta'u 1801 ki he ta'u 1900
1801 Tuʻikanokupolu ʻa Maʻafuolimuloa TK15. Ko e Tuʻikanokupolu eni ne fakanofo ki tafa'aki mei he laine ne ʻosi hifo ai e Tuʻikanokupolú. Ka ko e foha eni ʻo Maʻafu, ko e hako ʻo Hafoka, ko e foha ʻo Mataeletuʻapiko TK3, pea ko e taha ʻo e Haʻa Haveá. ʻOku fakafuofua pe ki he taʻu ko ení hono fakanofó ka 'oku 'ikai fakapapau'i. Ko e meʻa ʻoku fakapapauʻi, ko ia naʻe Tuʻikanokupolu hoko ʻia Tukuʻahó, pea ne fakapoongi pe ia ʻi he poʻuli hifo ʻo e ʻaho ne fakanofo aí. 'Oku ʻikai ha maʻu pe kohai naʻa ne fakapoongí. Ka ne lōngoa leva ai e fonuá he ne ʻikai toe fie Tuʻikanokupolu ha taha ko e ilifia ki he maté.
1802 'Ohofi 'e he kau tau 'a Teukava 'a e vaka 'Amelika ko e Portland pea puke ai 'a e fefine papālangi ko Elizabeth Morey. Ne hoko 'o ui 'a Elizabeth Morey ko Lolohea pea tauhi 'e Teukava ko hono Hoa. Na'e fai ange pe pea toe hola 'a Elizabeth Morey mei Tonga he vaka papālangi ko e Union 'i he 1804.
1804 Pekia 'a Vaha'i 'Utoikamanu. Na'e velohi 'aki e tao 'i 'Utulau. Na'e leleakiʻi 'ene fekau kia Tākai To'a Pea ke ha'u o ta'aki e tala'i moli 'oku tu'u hono va'é. Na'e a'u atu 'a Tākai To'a Pea 'o ne ta'aki e taó pea ʻave leva 'a Vaha'i 'Utoikamanu ki Hihifo 'o pekia ai.
Hau ʻi Tongatapu ʻa Tākai Toʻa Pea. Neongo na'e 'ikai ko ha tu'i 'a Tākai To'a Pea na'e hoko ia ko e to'a na'e ilifia'i taha 'i Tongatapu 'i hono taimi (ʻo a'u ki he'ene mate he 1817).
Keli 'e Tākai To'a Pea 'a e kolotau ko Peá.
Pekia 'a Teukava. Na'e tō he tau 'i Te'ekiu.
1806 Hala 'a Ma'ulupekotofa TT37. (Tongan Society, EW Gifford 1929, p50)
Tisema 1 - 'Ohofi 'e 'Ulukālala Feletoa 'a e vaka papalangi ko e Port au Prince 'i Koulo, Ha'apai, pea faka'auha e kauvaka kae fakahaofi pe 'a William Mariner. Na'e ui 'e 'Ulukālala Feletoa 'a Mariner ko Tokiukamea pea ohi ia 'e Mafihape ko 'ene tama kia 'Ulukālala Feletoa. Na'e fai ange pe pea hola 'a Mariner mei Tonga he 1810. (Tohi ʻa Veikune, p79)
1807 Fakapoongi 'e Tupoto'a TK17 'a Tupouniua, ko e sauni hono fakapoongi 'e Tupouniua 'a Tuku'aho TK14 'i he 1799, ko e 'eiki ia 'a Tupouto'a TK17. Ko e talu hono lamasi mo hono kole 'e Tupouto'a TK17 kia Finau 'Ulukālala II, ko hono tokoua fa'e taha, ke tukuange hano faingamālie ke ne fakapoongi 'a Tupouniua, ko e tokoua tamai taha 'o Finau 'Ulukākala. Ko e tali eni ʻe Fīnau 'Ulukalala II 'a e kolé pea ne aleaʻi leva mo Tupoutoʻa TK17 ʻa e founga ʻe fakahoko aí, neongo ko ia pe (Fīanu ʻUlukālala II) naʻe kau hono palani ʻo e fakapoongi ʻo Tukuʻaho TK14 mo Tupouniuá.
1808 Tu'ikanokupolu 'a Tupoumalohi TK16.
1809 Pekia ʻa ʻUlukālala Fangupō pea telio ʻi Feletoa.
Tuʻivavaʻu ʻa ʻUlukālala Moengāngongo. (Tongan Society, EW Gifford 1929, p208)
Tuʻihaʻapai ʻa Tupoutoʻa. Naʻe tuku ʻe ʻUlukālala Feletoa ʻa Haʻapai kia Tupoutoʻa, ko hono tokoua faʻētaha, ʻia ʻUlukilupetea, ʻofefine ʻo Malupo.
1810 Hala 'a Fuanunu'iava TT38. (Tongan Society, EW Gifford 1929, p50)
Hala 'a Tupoumalohi TK16.
1811 Pekia ʻa ʻUlukālala Moengāngongo.
Hoko hake 'a Finaufisi koe Hau o Vavaʻu. (Tongan Society, EW Gifford 1929, p208) Ko Finaufisí ko e tehina tamai taha ʻo ʻUlukālala Feletoa.
Taa'i 'e Hala'api'api 'a Fīnaufisi pea hoko hake ia ko e Hau o Vavaʻu. (Fiema'u ke fakapapauʻi e taʻú). Ko Halaʻapiʻapi ko e feesi kāsini ʻo ʻUlukālala Feletoa mo Fīnaufisi.
Taa'i 'e Fatafehi Pāunga 'a Hala'api'api pea hoko hake ia ko e Hau o Vava'u. (Fiema'u ke fakapapauʻi ʻa e taʻú). Ko Fatafehi Pāungá naʻe foha ʻaki ʻe ʻUlukālala Feletoa mo Fīnaufisi mo Halaʻapiʻapi.
Ko e ngaahi taʻu leva ne hokó ne fai ai e tauʻakitau ʻa Fatafehi Pāunga mo Tupoutoʻa ko e Tuʻihaʻapai, pea toki veteki mo fakangata ʻe Tākai Toʻa Pea, ʻi heʻene folau ki Feletoa ʻo poupou kia Tupoutoʻa.
1812 Tuʻikanokupolu ʻa Tupoutoʻa TK17. (Tongan Society, EW Gifford 1929, p208) Ko Tupoutoʻa TK17 ko e foha ia ʻo Tukuʻaho TK14. 'Oku pehē na'e 'ikai fakanofo ʻa Tupoutoʻa TK17 ʻi he fu'u koka 'i Hihifó, ka naʻe fai 'aki pe hono poupou'i 'e Tākai To'a Pea, ko e to'a mālohi taha ia 'i Tongatapu he ngaahi ta'u ko iá. ʻOku pehē naʻe lea ʻa Tākai Toʻa Pea kia Lavaka mo Maʻafu, Ata mo Veʻehala, Haʻa Havea mo Haʻa Ngatamotuʻa, ke fakanofo ʻa Tupoutoʻa TK17, pea ʻoange ʻe Tākai Toʻa Pea hono ʻofefine ko Puleilangitē ke hoko ko e Hoa ʻo Tupoutoʻa TK17. Na'e nofo pe 'a Tupouto'a TK17 'i Ha'apai pea ha'u ki Tongatapu 'o nofo Mu'a, ka na'e takitaha puleʻi pe ʻe he 'eiki mo e to'a hono kolo 'i Tongatapu.
1817 Pekia 'a Tākai To'a Pea 'i Pea.
Hoko hake 'a Fa'ē To'a Pea, ko e tehina ʻo Tākai Toʻa Pea, ko e Hau ʻo Pea mo e fetongi 'o Tākai. Na'e hangē pe hono ilifia'i 'o Fa'eé ko hono ilifia'i 'o hono ta'okete ko Tākaí.
1820 Hala 'a Tupouto'a TK17 'i Ha'apai. (Nouti ke fakapapau'i ae ma'ungatala na 'oku hala).
Fakanofo 'a Ulakai ko e Tu'ikanokupolu 'i he Vailupesia 'i 'Uiha. Ko Ulakaí ko e tehina 'o Tupouto'a TK17, na'a na tamai kia Tuku'aho TK14. Na'e kamata ke fakafahafaha'i ai 'a Ha'apai (Tongan Society, EW Gifford, 1929, p211). Ka na'e 'ikai tali 'e Ha'a Ngata mo Ha'a Havea pea mo e kau To'a 'i Tongatapú ko ha Tu'ikanokupolu 'a Ulakai he na'e 'ikai ke nau kau ki hono alea'í, pea 'ikai foki fakanofo 'i he Fu'u Koka 'i Hihifó.
1822 Tūʻuta ʻi Tongatapu ʻa e fuofua kau misinale Uēsiliana (Weslyan) mei Pilitānia, pea haʻu ai ʻa e faifekau ko Water Lawry (Misa Ualeta Lole).
1825 Tūʻuta ʻi Tongatapu ʻa e kau misinale Uēsiliana (Weslyan) mei Tahiti ko Tafeta, Tuputupu, Tailoa, Tahala'a mo e fefine Tahiti. 'Oku pehē ko kinautolu na'a nau ui e Pulelulú ki honau 'aho lotu 'i Tahiti, pea hoko ki ai mo e Tu'apulelulú. (Tohi Fakamanatu 'o e Ngaahi Me'a, Tohi Foliō 'o Ha'a Tu'i, p407. Ka ʻoku hā ʻi he Tohi ʻa Veikuné, peesi 73, mo e Tohi ʻa Afu Kaipoʻulí, peesi 276, ko e 1826).
1826 Sune 28 - Tū'uta 'i Hihifo, Tongatapu 'a e ongo faifekau Uēsiliana, ko e fetongi ʻo Misa Lole, ko Reverend John Thomas (Misa Tomasi) mo John Hutchinson (Misa Haisione). Na'e kamata tauhi ai kinaua 'e Ata. Neongo na'e 'ikai tali 'e Ata 'a e lotu Kalisitiané, na'e mafola 'a hono tali 'o e lotu fo'oú 'i hono kakaí, pea nau iku ʻo hola mei Hihifo ki he feitu'u Nuku'alofá ko hono fakatangaʻi kinautolu ʻi Hihifó.
Tū'uta e kau faifekau Tahisi (Tahiti) ko e tokoni ki hono fakamafola e Lotu Kalisitiané. Ko Tafeta, Tuputupu, Tahaloa, Tahala'a mo e fefine 'e tokotaha (Tohi 'a Veikune, peeesi 73, Tohi ʻa Afu Kaipoʻuli, peesi 276).
ʻOku pehē ko e kau Faifekau Tahití na'a nau ui e Pulelulú ki honau 'aho lotu 'i Tahiti, pea hoko ki ai mo e Tu'apulelulú. (Tohi Fakamanatu 'o e Ngaahi Me'a, Tohi Foliō 'o Ha'a Tu'i, p407. Ka ʻoku hā ai ko e 1825 naʻa nau haʻu ai ki Tongá).
Sepitema - Tau 'i Velata 'i Lifuka, Ha'apai. Na'e kole 'e Taufa'ahau 'a e me'afana 'a Kaufana mei 'Eua pea ne taa'i 'aki e kolotau ko Velata. Ne 'ulungia ai 'a Laufilitonga TT39 pea hoko 'a Taufa'ahau ko e Tu'iha'apai.
1827 Tisema 7 - Fakanofo 'a Tupou Aleamotu'a TK18 ko e Tu'ikanokupolu 'i Tongatapu.
1829 Sanuali 9 - Fuofua Tonga ke Papitaiso ki he Lotu Kalisitiane, ko e tangata ko Lolohea, ko e foha ia 'o Tupouniua pea mo Papa, pea foaki ai hono hingoa papitaiso ko John. 'I he hili hono fakapoongi 'o Tupouniua na'e hoko leva 'a Papa ko e Hoa 'o Ata, pea na ha'u ai mo Lolohea 'o nofo 'ia Ata.
Papitaiso 'o Pita Vī, Noa Mafile'o, Mosese Fakanou, 'Eliesa Lauola, Paanepasa Kavamoelolo, Siosefa Lavemai, Sione Mo'unga'aevalu.
Ma'asi 28- Papitaiso 'a Melemoala, hoa 'o Sosaia Tupou Aleamotu'a TK18 ki he Lotu Kalisitiané.
Fuofua fanongo malanga 'a Taufa'āhau 'ia Misa Tana 'i Pangai, pea ne kole kia Aleamotu'a TK18 ke 'oange ha Misinale Papālangi ke ngaue 'i Ha'apai. Ne 'ikai ma'u ha Misinale Papālangi ka ko Pita Vī ne 'oange ke foki mo Taufa'ahau ki Ha'apai. Ko e folau ia ne fekau ai 'e Taufa'ahau ke lī 'a Pita Vī ki tahi ke 'ahi'ahi pe 'oku 'i ai ha mana 'o e 'Otua 'a e Kau Misinale Papālangí.
Me 3 - Fakahoko e fuofua mali Kalisitiané 'i Tonga.
Sepitema 19 - Mofuike lahi 'a Tonga pea manavahe 'a e tokolahi kuo 'ita 'a Maui ko e 'uhii ko hono tali e Lotu Kalisitiané 'i Tongá.
Na'e teuaki mo fakahoko e Katoanga Pōlotu Talaloto 'i Nuku'alofa. Ne kau ki ai ha kakai 'e 150, pea talaloto ha toko 46, pea fakamāfana ʻo fakatupulaki lahi ki he tui 'a e kakaí.
1830 Sanuali 18 - Papitaiso 'a Tupou Aleamotu'a TK18 ki he Lotu Kalisitiané pea ne to'o ai hono hingoa Kalisitaine ko Sōsaia ('a ia ne hoko ai ko Sōsaia Tupou Aleamotu'a).
Langa e Falelotu ko Saioné 'i he Funga Sia ko Veiongó. Ko e Falelotu ia na'e veteki 'o toho mei Nuku'alofa ki Nafualu 'i he 1930.
Hiki 'a Misa Tómasi ki Ha'apai kia Taufa'ahau. Ne fuoloa e fakakaukau 'a Misa Tómasi ke hiki mei a Ata ka na'e ikai loto ki ai 'a Ata.
Hokohoko atu e fakaului 'a Pita Vī kia Taufa'ahau ki he Lotu Kalisitiané.
Siulai - Fai ai e feinga ke fakakonahi 'a Taufa'ahau ka ne 'ikai lava.
1831 Fuofua malanga'i 'o e Kosipeli 'i Vava'ú pea ului ai 'a Sioeli Pulu ki he Lotu Kalisitiané.
'Ākosi 7 - Papitaiso 'a Taufa'āhau ki he Lotu Kalisitiané 'i hono hingoa Kalisitiane ko Siaosi.
Fakahē 'a Lualala ki Fisi hili ia 'ene angatu'u ko e 'ikai ke ne fie tali e Lotu Kalisitiané 'i Vava'u.
1832 Sepitema 28 - Papitaiso 'a 'Ulukālala Tuapasi ki he Lotu Kalisitiané.
Tū'uta 'a e vaka ko e Snapper ki Tonga pea folau ai e fefine Tonga ki muli. 'Oku 'ikai ma'u hono hingoá ka 'oku mālie kapau ne hako 'i muli pea 'i ai ha taimi te nau toki fekumi mai ai.
1833 Pekia 'a Fa'ē To'a Pea (tehina 'o Tākai To'a Pea).
Fepueli 8 - Pekia 'a 'Ulukālala Tuapasi. Kimu'a pea pekia 'a 'Ulukalalá na'á ne fili 'a Taufa'ahau ke hoko ko e Tu'ivava'ú hokó.
Mei he taimi ko ení ne hoko ai 'a Taufa'ahau ko e Tu'ivava'ú (1833) mo e Tu'iha'apaí (1826).
Maʻasi - "Koe taimi ko iá naʻe hoko ha meʻa naʻe tokagaʻi aubito ʻe he kakaí, ʻa ia koe lotu ʻae Tamahá. Naʻá ne hāʻele ki Lifuka moe vaka ʻe hogofulu ma tolu moe kakai ʻe toko teau bea hoko ʻae Sabaté ʻo nau lotu fakataha moe kakai lotú". (Koe Ta'u e Teau, Ko e Fai ma'a e Kau Helohelo, EEV Collocott, Ngaahi Fakamatala 'a Sione Havea, Siokatame Havili, Viliami Tupou, Lesieli Tonga, Sione Taufa, 1926, p105)
Tafoki e ongo Māhanga To'a 'o 'Uihá 'a Saulala mo Haveapava ki he Lotu Kalisitiané.
1834 Ma'asi 27 - Mali Kalisitaine 'a Taufa'ahau mo Lupepau'u. Ki mu'a aí, ne papitaiso 'a Lupepau'u 'i hono hingoa Kalisitiane ko Sālote. Ko ia ne hoko ai ko Kuini Sālote 'o e 'otu Tongá.

Siulai 22 - 'Aho ne malanga ai 'a 'Aisea Vovole 'o Koulo, Ha'apai 'i Ha'akoka, Utui, Vava'u. Ko 'ene kaveinga malangá ko e Tohi 'a Luke 19:41-42. Na'e hili e malangá pea hoko mo e lotutuku, ka na'e 'ikai fie mātuku e kainga lotú ia. Ko ia na'a nau nofo pe 'o hiva mo lotu fakafeta'i he efiafi ko ia 'o po'uli pea toe ma'a hake 'a e 'ahó. Pea ko e ma'a hake ko ia 'a e 'ahó 'oku ui ko e "too 'a e 'ofa 'i Utuí". 'Oku pehē na'e hifo e Laumālie Mā'oni'oni 'o tāfu'ua fau ai e fakataha'angá, pea nau fakahikihiki kolōlia mo fakamo'oni ko e Mo'oni 'a e Mo'ui mo e Feilaulau 'a e 'Eiki ko Sisū Kalaisí. (Tohi 'a Veikune, p74; The Tongan Response To The Gospel, Reverend Dr Sione 'Amanaki Havea, May 1987).
'Okatopa 9 - Fokotu'u 'a Taufa'āhau ko e Tangata Malanga.
'Okatopa 17 - Fuofua malanga 'a Taufa'āhau 'i he Lotu Kalisitiané 'i Makave. ('Oku nouti e 'aho 22 Me 1835 mei he Tohi 'a Veikune ko e 'aho ia ne fuofua malanga ai 'a Taufa'ahau Tupou I).
1835 Mafola e Lotu Kalisitiané 'i Ha'apai mo Vava'u ka e tuai 'ene mafola 'i Tongatapú. Na'e 'ikai poupou'i 'e Ha'a Havea (Tongatapu) 'a e Lotu Kalisitiané. Ko ia ne lōnuku mai e kakaí ne nau tali e Lotu Kalisitiané, ki Nuku'alofa kia Sosaia Tupou Aleamotu'a TK18 mo 'ene kau poupoú, pea nau toe langa ai 'a e kolotau ko Nuku'alofá ko honau malu'i.
Me 22 - Fuofua malanga 'a Taufa'ahau 'i he Lotu Kalisitiane. (Tohi 'a Veikune, p74).
1836 Tali 'e Tu'ivakano 'a e Lotu Kalisitiane pea fakafisi'ia ia 'e Ha'a Havea mei hono hingoá.
1837 Sanuali - 'Ohofi 'e Lavaka 'a e kolotau Nuku'alofá, ko e nofo'anga ia 'o Sosaia Tupou Aleamotu'a TK18, pea poupou ki he 'ohotau ko ení 'a Ha'a Havea.
Tū'uta ki Tongatapu 'a Taufa'āhau mo 'ene kau taú mei Ha'apai 'o malu'i e kolotau Nuku'alofá, pea ne hoko atu ai ki hono ohofi 'a e kolotau Ngele'iá, Peá mo Hule.
Sanuali 9 - Tau 'i Ngele'iá. Na'e faka'auha e kolotau Ngele'iá.
Sanuali 15 - Tukulolo 'a Te'ekiu. Na'e fekau 'e Motu'apuaka hono fohá ko e To'a ko 'Ohuafí ke tulolo kae taa'i 'e Taufa'ahau, pea tukulolo ai mo e koló.
Sanuali 25 - Tau 'i Hule (Nukunuku, Tongatapu). Na'e ului 'a Tu'ivakanō ki he lotu Kalisitiané pea angatu'u ai ʻa Nukunuku 'o nau fakanofo 'e kinautolu 'a e Tu'ivakanō fo'ou. Na'a nau fokotu'u tau mai leva mei he kolotau ko Hulé. Na'e a'u atu ki ai 'a Taufa'āhau mo 'ene kau taú 'o nau ta'a'i 'a Hule pea nau faka'auha e mo'ui kotoa pe 'i he loto kolotaú.
Tau 'i Peá. Ko hono 'ohofi ko eni 'o Peá na'e 'iloa ko e Tau 'i he Angó. Ka na'e 'ikai mate ai 'a e mafi 'o Peá pea ne toe fai pe 'ohotau 'e ua ki mui 'i he 1840 mo e 1852. (Tohi 'a Veikune, p74).
Tūʻuta ʻi Neiafu, Vavaʻu, ʻa e tangata Pilitania ko Alexander Blake, pea hoko ʻo kamata ngāue ai he Fale Paaki ʻa Faifekau John Thomas. (Alexander Blake, Gabriella Blake ʻIlolahia, 2016)
1838Fokotu'u 'e Taufa'āhau 'a e Pule'anga 'o Vava'u, ko e fuofua Pule'anga ia ne fokotuʻu ʻi Tongá.
1839 Fokotu'u 'e Taufa'āhau 'a e Lao Fakafonua 'o Vava'ú, ko e fuofua Lao Fakafonua ke fokotuʻu 'i Tongá. Na'á ne fa'u ia mo Misa Tomasi.
Ta'ane 'a e Tu'ipelehaké mo Pilinisesi Sālote Pilolevu. (Koe Ta'u e Teau, Ko e Fai ma'a e Kau Helohelo, EEV Collocott, Ngaahi Fakamatala 'a Sione Havea, Siokatame Havili, Viliami Tupou, Lesieli Tonga, Sione Taufa, 1926, p118).
Pekia 'a Ulakai, tehina 'o Tupouto'a TK17, 'i Tongatapu. (Koe Ta'u e Teau, Ko e Fai ma'a e Kau Helohelo, EEV Collocott, Ngaahi Fakamatala 'a Sione Havea, Siokatame Havili, Viliami Tupou, Lesieli Tonga, Sione Taufa, 1926, p118).
Nōvema - Fakahoko ʻe Taufaʻāhau ʻa e Tukufonua ki Langí ʻi Pouono. (Island Kingdom, IC Campbell, 1992, p60) Na'e tō folofola 'aki ai 'e Taufa'ahau 'a e Moto 'o e Tongá ... "Ko e 'Otua mo Tonga ko Hoku Tofi'a".
1840 Fepueli 26 - Tukulolo 'a Ata mo Hihifo kia Taufa'āhau
Sune - Tau 'i Peá. Na'e kautau ai e vaka manuao Pilitānia. Na'e fokotu'u e ngaahi me'afanafonua 'a e vaka 'o fana mei Tufumāhina. Na'e tōtau ai e kapiteni 'o e vaká, Kapiteni Kaloka (Captain Crocker) 'i he 'aho 24 'o Sune pea 'ave 'o tanu he Funga Sia ko Veiongó. ʻOku faʻa pehē ko e 'ohotau faka'osi eni 'a Taufa'ahau mo 'ene kau taú 'i Tongatapú. Ka ne toe fai e ʻohotau ʻi Pea mo Houma ʻi he 1852.
Fakafuofua ki he tokolahi 'o e kakai 'o Tonga ko e 18,500. ʻA ia ko ʻEua 200; Tongatapu 8,000; Haʻapai 4,000; Vavaʻu 4,000; Niuatoputapu 1,000; Niuafoʻou 1,300. (Tongan Society, E.W. Gifford, 1929, p6)
1842 Sune 30 - Tū'uta 'i Tonga 'a Pātele Sevelo, pea fokotu'u 'e Pātele Sevelo 'a e Siasi Katolika 'i Pea.
Naʻe 'i Fisi 'a Fifita'ila ko e foha 'o Fa'ē To'a Pea. Pea kole ʻe Fifitaʻila ha Pātele ke ha'u ki Pea. Pea ha'u ai 'a Pātele Sevelo ki Pea. Pea tali 'e Lavaka mo Moeaki, mo Fie'ota, ko e 'ofefine 'o Fa'ē. Pea fokotu'u ai 'a e Siasi Katoliká 'i Pea. Pea hoko ʻa Fieʻota ko e fuofua Tonga ke papitaiso ki he Siasi Katoliká ʻi Tongá. (Ta'u e Teau, E.E.V. Collocott, p130)
1843 Tali 'e Fakafanua e Lotu Kalisitiane
1844 Me 27 - Hiki Tohi Nima 'e he kau Faifekau Uesilianá 'a e Tohi Hohoko ne fakalau 'e he Tamaha fakamuimui 'o Tongá ko 'Amelia Fakahikuo'uiha
1845 Siulai 14 - Pekia 'a Leonaitasi Lolohea. (Ko e Tohi Mahina 'a e Pule'anga Tonga, 1919)
Novema 18 - Hala 'a Sosaia Tupou Aleamotu'a TK18.
Tisema 4- Fakanofo 'o Taufa'ahau Tupou I ko e Tu'i 'o e 'Otu Tongá 'i he fu'u Koka 'i Hihifó.
Fili 'e Taufa'ahau Tupou I 'a Nuku'alofa ke hoko ko e Kolomu'a 'o e 'Otu Tongá.
1848 Ta'efiemalie 'a Ha'a Havea kia Taufa'ahau Tupou I pea nau fokotu'u kolotau mo tānaki kautau.
Me'a 'a Ma'afu ki Lau 'i Fisi 'o ne ma'u mo 'ona 'a e Hau 'o e Kakai Tonga ne nau nofo 'i Lau pea ne nofo ai pe ai 'o a'u ki he'ene pekia 'i he 1881. (Koe Ta'u e Teau, Ko e Fai ma'a e Kau Helohelo, EEV Collocott, Ngaahi Fakamatala 'a Sione Havea, Siokatame Havili, Viliami Tupou, Lesieli Tonga, Sione Taufa, 1926, p157).
1851Ma'asi 7 - Papitaiso 'e Pātele Sevelo 'a Laufilitonga TT39 'i he Siasi Katoliká. (Koe Ta'u e Teau, Ko e Fai ma'a e Kau Helohelo, EEV Collocott, Ngaahi Fakamatala 'a Sione Havea, Siokatame Havili, Viliami Tupou, Lesieli Tonga, Sione Taufa, 1926, p132)
1852 Ma'asi 1 - Talatau 'a Taufa'āhau ki Ha'a Havea pea toe uki ai 'e Taufa'āhau 'a e Tautahí ke nau 'ohotau faka'osi.
Ma'asi 23 - Avangi 'e he Tautahí 'a Houma pea fekau 'e Taufa'āhau ke 'oua na'a tautea mate ha taha.
Ma'asi 28 - Tōtau 'a Junia Haumono, ko e foha 'o Ulakai (Ta'u e Teau, E.E.V. Collocott, p147)
Siulai 11 - Tukulolo 'a Houma
'Aokosi 17 - 'Ave fekau 'a e Tu'í ki Pea ke nau o mai ke fai ha alea. Pea ko e lolotonga e alea ko iá kuo ongona mai kuo 'oho a Ha'apai mo Vava'u ki loto 'o avangi 'a Pea. Ko e peheé ko e angi 'a Matekitonga mo Takitolu. Ne lahi e kau Vava'u ne mate 'i he 'oho ko iá. Pea loto mamahi ai 'a e kau Vava'u ne toé 'o ohofi 'a Matekitonga ke tamate'i. Ka na'e ta'ofi 'e Veikune 'aki 'e ne lea ke 'oua na'a ala ha taha ki hono fohá.
Na'e kau 'i he fa'ahinga na'a nau tōtau 'i he ongo 'oho taú ni 'a Tongapōteki mo hono tehina ko Saimone, mo 'Ofakikoloa. Na'e kafo 'i he taū ni mo Pangia. (Tohi 'a Veikune, p75) Na'e holoki 'osi heni e Kolotau 'o Peá ki lalo.
1853 Fakanofo 'e Taufa'ahau Tupou I 'a Ma'afu ke ne pule ki he Kakai Tonga 'i Fisí.
Folau 'a Taufa'ahau ki Sitinī, 'Aositelēlia 'i he vaka fakasiasi ko e John Wesley. (Koe Ta'u e Teau, Ko e Fai ma'a e Kau Helohelo, EEV Collocott, Ngaahi Fakamatala 'a Sione Havea, Siokatame Havili, Viliami Tupou, Lesieli Tonga, Sione Taufa, 1926, p157).
1854 Sanuali 15 - Puna 'a e afí 'i Late
1855 Sanuali 3 - Foki mai 'a Pātele Kalino (Father Calinon) pea mo Kolosio (Moalapuku 'o Ma'ufanga) mei Tahiti, pea na 'omi mei ai 'a e 'akau ko e "manioc", 'a ia 'oku pehē ko e tupu'anga ia 'o e manioke 'i Tongá. (Tupu'anga 'o e Siasi Katoliká 'i Tongá, Ngaahi fakamatala 'a Pātele Fatai 'Ekuasi, Feisipuka 2023).
Sanuali 9 - Talite 'a Tonga mo Falanisē. (Tupu'anga 'o e Siasi Katoliká 'i Tongá, Ngaahi fakamatala 'a Pātele Fatai 'Ekuasi, Feisipuka 2023).
Me 7 - Tau ʻi Kapa, ʻi Fisi. Ne taaʻi ai ʻe Taufaʻahau mo ʻene Kautaú ʻa e Kolotau ko Kapá. (Tohi ʻa Veikune, p79)
Tīsema- Hoko ʻa Alexander Blake ko e fuofua Konisiela ki Muli ʻa Tongá, ko e Konisela Hauaiʻi. Naʻe fakanofo ʻi he 1855 pea fakapapauʻi fakapuleʻanga ʻi Hauaiʻi ʻi he 1857. Naʻe hiki mai ai ʻa Alexander Blake mei Neiafu ki Nukuʻalofa ʻi he 1857 ʻo langa hono fale ʻi he veʻe Tuʻuʻanga Fuka ʻi Uafu Vuna. (Alexander Blake, Gabriella Blake ʻIlolahia, 2016).
1860 Tū'uta 'i Tonga 'a Shirley Waldemar Baker. (Island Kingdom, IC Campbell, 1992, p74)
Tūʻuta ʻi Tonga ʻa e ongo matuʻa Pilitānia ko Joshua mo Elizabeth Lobley Cocker, pea tupu mei a kinaua 'a e Fāmili Cocker (Koka). Na'a na ʻomi mo kinaua 'a e fuofua hoaʻi pulu ke tauhi mo fakaili 'i ha faama pulu, kaeʻumaʻā e fuofua mīsini tuitui takainimá. Na'e manavahē 'a e kau Tongá 'i he'enau fuofua mamata ki he pulú, tautau tefito ki he taimi ne mū mo tōtō atu ai e pulú, na'e lele kakaí. 'I he ta'u ko ení na'e fakanofo ai 'e Tupou I 'a Joshua Cocker ko e Sekelitali 'a e Pule'anga Tongá (Shirley Baker and the King of Tonga, Noel Rutherford, 1971, p73) pea mo e Konisela Pilitānia 'a Tongá (Tohi Mahina 'a e Pule'anga Tonga, 1919). Na'e fakafisi 'a Joshua Cocker mei he lakanga Sekelitali 'a e Pule'anga Tongá hili ha māhina 'e 3. ʻI hono fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi fakamatala ki he kakai ne nau hoko ko e kau Sekelitali ki he Puleʻanga Tongá, ko e fuofua Sekelitali ʻa e Puleʻanga Tongá ʻa Joshua Cocker. Na'á ne fakahoko atu pē ʻa e fatongia Koniselá 'o a'u ki he ta'u 1866 pea lepa ai e tu'unga Konisela Pilitāniá 'o a'u ki he 1876. ʻI he tukufakaholo ʻa e fāmili Cocker naʻe ʻikai fakanofo Konisela ʻa Joshua Cocker mei Pilitānia, ka ko e fekau pē ia ʻe Tupou I ke hoko ko e Konisela mei Tonga, he ko e tokotaha pē ia naʻá ne loto ke ne ngāue ʻaki ki heʻene ngaahi alea mo Pilitāniá ʻi he taimi ko iá. ʻOku fakamoʻoni ki ai ʻa e ngaahi fetohiʻaki ʻa Joshua Cocker pea mo e Konisela ʻa Pilitānia ki Fisi mo e Pasifikí ʻi he taimi ko iá, ko Misa Pritchard.
Tūʻuta ʻi Tonga ʻa e tangata Pilitānia ko Albert Cook, pea tupu mei ai 'a e Fāmili Cook (Kuki). Na'á ne kamata ʻa e hoka tofua'a vaka papālangí 'i Tonga.
1861 Tapu'i 'e Taufa'ahau hono toe fakahoko 'e ha Tonga 'a e Ouau Fakakuongamuʻa ko e Tukuofo. Na'e makatu'unga eni 'i he poupou mālohi mei he kau Misinale 'o e Lotu Kalisitiané. Ko e ouau eni 'oku 'ikai lolotonga ma'u ha fakamatala ki ai ka 'oku hokohoko atu pe fekumi ki aí. 'I he ta'u hokó 'i he hulu tu'u 'e ne mamahí, na'e toe fakahoko pe 'e Tupou I 'a e tukuofo 'i he pekia 'a hono 'alo ko Pilinisi Vuná.
1862 Sanuali 2 - Pekia 'a Pilinisi Vuna, ko e 'alo hono 2 mo e faka'osi 'o Kingi Taufa'ahau Tupou I mo Kuini Salote Lupepau'u. (Tohi Māhina 'a e Pule'anga Tongá, 1919)
Sune 4 - Foaki 'e Taufa'ahau Tupou I 'a e Tau'atāina ki he Kakai 'o Tongá. Ko e tau'ataina mei hano toe pule'i kinautolu 'e Hou'eiki. Pea ne fokotu'u e Pule'anga Konisitūtone 'o Tongá. (Tongan Society, EW Gifford, 1924)
Sepitema 19 - Fakahifo 'e he Kau Faifekau 'o e Lotu Kalisitiané 'a Taufa'ahau Tupou I mei hono tu'unga malangá ko 'ene fakohoko 'a e Ouau 'o e Tukuofó 'i he pekia 'a hono 'aló, Pilinisi Vuna. Ko e ouau fakakuongamuʻa eni na'e ʻosi ta'ofi fakafonua 'e Taufa'ahau Tupou I 'i he 1861.
1864 Fekau 'e Tupou I 'a Shirley Waldemar Baker ke ne fokotu'u ange ha Fuka ma'a Tonga, pea ne fokotu'u, pea tali 'e Tupou I ke hoko ko e Fuka 'o Tongá. (Church & State in Tonga, Sione Latukefu, 1974, p193; Island Kingdom, IC Campbell, 1992, p74)
1865 Tu'uta 'i Tonga 'a Reverend Dr. James Moulton (Molitoni). (Island Kingdom, IC Campbell, 1992, p74)
Tu'uta 'i Tonga 'a Henry Percival, pea tupu mei ai 'a e Fāmili Percival (Pesivoló).
Fokotu'u 'o e 'Apiako Katolika ko e St. Stanislaus 'i Ma'ufanga. Na'e tu'u 'i he tu'u'anga 'o e Falelotu Katolika Ma'ufanga 'o e 'ahó ní. Na'e hoko atu ko e Kolisi ko 'Apifo'oú 'i he 1886, 'i he tu'u'anga 'o 'Apifo'ou 'o e 'ahó ní. (Cathnews New Zealand, Tonga's Apifo'ou College to celebrate 125th anniversary, 25 Nov11)
Tisema 9 - Hala 'a Laufilitonga TT39, ko e Tu'itonga fakamuimui ia 'o Tongamotu'á. (Tongan Society, EW Gifford 1929, p50; Catholic Church in Tonga 1836-1946, Father Tavo)
1866 Fepueli 14 - Fokotu'u e Kolisi ko Tupoú. Ko e makatu'unga ia 'i he ngāue 'a e faifekau ko Reverend Dr. James Moulton.
1867 Lava hono langa 'o e Pālasi Faka-Tu'í 'i Nuku'alofa. Na'e langa 'aki e papa mei Nu'u Sila. (A Princess's Story, HRH Princess Pilolevu)
1870 Kamata hono paaki 'o e nusipepa ko e Bo'obo'oi 'i he ngaahi ta'u 'o e 1870 tupu. (Potungāue 'o e Fakamatalá mo e Fetu'utakí)
1873Fekau 'e Tupou I 'a Shirley Waldemar Baker ke ne fokotu'u ange ha Sila maʻa e Puleʻanga Tongá, pea ne fokotu'u, pea ne tānaki ki ai ʻa e folofola ki muʻa ʻa Tupou I, "Ko e ʻOtuá mo Tonga ko Hoku Tofiʻa", pea tali 'e Tupou I ke hoko ko e Sila ʻo e Puleʻanga Tongá. (Memoirs of the Rev. Dr. Shirley W. Baker, Beatrice S. Baker, 1927, p9)
1875 Sepitema 16 - Fuofua fakaava ʻo e Falealea ʻo Tongá.
Nōvema 4 - Fokotu'u ki he Pule'anga mo e Fonua 'a e Konisitūtone ʻo Tongá pea mo e Fuka 'o Tongá.
Ne kau ʻi he Konisitūtone foʻoú hono fakanofo ʻo e fuofua kau Nōpele Fakakonisitūtone ʻo e Fonuá. Koe kau Nōpele eni ʻe toko 20, ko Ata, Fakafanua, Fotofili, Kalaniuvalu, Lavaka, Luani, Maʻafu, Māʻatu, Malupō, Niukapu, Nuku, Tuʻiʻāfitu, Tuʻihaʻangana, Tuʻihaʻateiho, Tuʻipelehake, Tuʻivakanō, Tungī, Tupoutoutai (na'e fakahoko ki mui ko ʻUlukālala), Vaea pea mo Veʻehala.
Naʻe tānaki ki mui ha kau Nōpele ʻe toko 10 'i he 1880, kau Matāpule Maʻutofiʻa ʻe toko 6 'i he 1882, Nōpele Lasike 'i he 1894, Nōpele Veikune 'i he 1903, mo Nōpele Tupouto'a 'i he 1921.
1876 Hoko 'a Pilinisi Tēvita 'Unga ko e Palēmia 1 'o Tonga.
Talite 'a Tonga mo Siamane. Ko e talite ke fakaʻapaʻapaʻi ʻe Siamane ʻa e tuʻunga tauʻatāina ʻo Tongá, kae ʻoange ʻe Tonga ʻa e ngaahi totonu fakafetauʻaki koloa, pea mo e totonu ke fakalele ʻa e neivolo peisi (naval base) ʻa Siamane ʻi Vavaʻu. (Ko e Konistūtone ʻo Tongá, Sione Lātūkefu, 1975, peesi 56)>.
1877

Sanuali 22 - Pekia 'a Siōsaia Lausi'i

Tu'uta 'i Tonga 'a e tangata faifakataukoloa Siamane ko Henry William August Riechelmann. Naʻe mali ia mo Charlotte Cocker, ko e 'ofefine 'o e fuofua Konisela Pilitānia, Joshua Cocker, pea tupu mei ai 'a e Fāmili Riechelmann (Likamani) 'o Tongá. (The Cyclopedia of Tonga, 1907, p59)

1879 Talite 'a Tonga mo Pilitānia. Ko e talite ke fakatokangaʻi ai ʻe Pilitānia ʻa e tuʻunga tauʻatāina ʻo Tongá, kae ʻoange ʻe Tonga ʻa e ngaahi totonu fakafetauʻaki koloa mo fakaekautau ʻa Pilitānia ʻi Tonga. Naʻe kāpui mo fetongi e tālite ko ení ʻe he Talite ʻa Tonga mo Pilitānia ʻi he 18 Mē 1900. (Ko e Konistūtone ʻo Tongá, Sione Lātūkefu, 1975, p56).
Tīsema 18 - Pekia 'a e Pilinisi Kalauní ko Pilinisi Tēvita ʻUnga 'i Nu'u Sila hili ha'ane folau ki ai mo Misa Peika, Sēkonaia Tu'uhetoka mo Tāvō ko e feinga fakafaitoʻo. (Tohi ʻa Veikune, p98)
1880 Me 18 - Aʻu hono fakahāʻele ʻo Pilinisi Tēvita ʻUnga ki Tonga ʻi he Vaka Mānuao Siamane. (Tohi ʻa Veikune, p98)
Sune 10 - Telio ʻa Pilinisi Tēvita ʻUnga ʻi ʻUiha, Haʻapai. (Tohi ʻa Veikune, p98)
Siulai 3 - Hoko 'a Shirley Waldemar Baker ko e Palēmia 2 'o Tonga. (Tohi ʻa Veikune, p98)
Naʻe tānaki ki he Konisitūtone ʻo e Fonuá ha kau Nopele 'e toko 10, 'a ia ko 'Ahome'e, Fohe, Fielakepa, Fulivai, Fusitu'a, Lutui, Tangipa, Tu'ilakepa, Tuita pea mo Vaha'i. Ko e tanaki ia ki he kau Nopele 'e 20 ne fakanofo 'i he Konisitūtone 'o e 1875. Ne tānaki ki ai mo ha kau Matāpule Maʻutofiʻa ʻe toko 6 'i he 1882, Nōpele Lasike 'i he 1894, Nōpele Veikune 'i he 1903, mo Nōpele Tupouto'a 'i he 1921.
Fokotu'u e Falealea 'o Mu'á mo 'enau ngaahi fa'ufa'u makatu'unga 'i he ta'efiemalie ki he ngaahi fokotu'utu'u 'a Misa Peiká.
1881 'Okatopa - Fakamaau'i e kau poupou ki he Falealea 'o Mu'á pea nau hao 'i he Fakamaau'angá.
Ne toe tu'utu'uni 'a Misa Peika ke 'omai e Fakamaau mei Ha'apai ke toe fakamaau'i pea nau mo'ua ai 'o tautea'i ke nau ngaue pōpula, ka ne iku 'o fakamolemole'i kinautolu pea tukuange.
1882 Fokotu'u e Kolisi Pule'angá 'i Nuku'alofa, 'a ia na'e hoko 'o 'iloa ko e Kolisi Tongá 'i he 1883.
Hoko e ma'u ako ko e tu'utu'uni fakakātoa ki he fanau 'o e fonuá.
Naʻe tānaki ki he Konisitūtone ʻo e Fonuá ha kau Matāpule Ma'utofi'a 'e toko 6, 'a ia ko Afu Ha'alaufuli, 'Akauola, Fotu, Lauaki, Motu'apuaka mo Tu'uhetoka. Ko e tanaki ia ki he kau Nōpele 'e toko 20 ne fakanofo 'i he 1875, mo e kau Nōpele 'e toko 10 ne fakanofo 'i he 1882. Na'e tānaki ki mui mo Nōpele Lasike 'i he 1894, Nōpele Veikune 'i he 1903, mo Nōpele Tupouto'a 'i he 1921.
1885 Sanuali 6 - Fokotu'u ʻe Taufaʻahau Tupou I ʻa e Siasi ʻo Tonga Tau'atainá.
Ma'asi 11 - Pekia 'a e Pilinisi Kalauini ko Pilinisi Uiliami Uelingatoni Ngū Tupoumālohi
Siulai 15 - Fakahoko e Kātoanga Kula ʻi Malaʻe Kula, pea ko e tupuʻanga ia hono ui ʻo e Malaʻe Kulá ko hono fai ai e kātoanga ko iá. ʻOku pehē ko e kātoanga lī paʻanga pea naʻe tānaki ai ʻe he fonuá ha paʻanga ʻe Ono Afe tupu, ko e fuʻu paʻanga lahi ia ʻi honau taimi. (Tohi ʻa Veikune, p79)
1886 Fokotu'u 'o e Kolisi Katolika ko 'Apifo'ou 'e he Marist Brothers 'i Ma'ufanga. Ko e hoko atu mei he 'Apiako Katolika ko e St. Stanislaus ne fokotu'u 'i he 1865. (Cathnews New Zealand, Tonga's Apifo'ou College to celebrate 125th anniversary, 25 Nov11)
1887Fai e feinga 'a e ni'ihi mei he Falealea 'o Mu'á ke fakapoongi 'a Misa Peika pea 'ikai lava.
1888 Talite 'a Tonga mo ʻAmelika.   Ko e talite ke fakatokangaʻi mo malu'i 'e ʻAmelika 'a e tauʻataina fakafoʻituitui ʻa Tongá, kae ʻoange ʻe Tonga ʻa e ngaahi totonu fakafetauʻaki koloa mo fakaekautau ʻa ʻAmelika ʻi Tonga. (Ko e Konistūtone ʻo Tongá, Sione Lātūkefu, 1975, peesi 56).
Sanuali 12 - Pekia 'a Bita Fotofili (Tohi Māhina 'a e Pule'anga Tongá, 1919)
Tīsema 19 - Huufi ʻo Saione Foʻou ʻi Nukuʻalofa.
1889 Sune 6 - Pekia 'a Pilinisi Laifone.
Sepitema- Pekia 'a Pilinisesi 'Elisiva Fusipala Tauki'onetuku
1890 Hoko 'a Siaosi Tuku'aho koe Palēmia 3 'o Tonga.  
1891 Siulai 15 - Tūʻuta ki Tonga ʻa e fuofua ongo Faifekau ʻa e Siasi ʻo Sisū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho ki Muí ní ko Elder Brigham Smoot pea mo Elder Alva J. Butler.
1893 Fepueli 18 - Hala 'a Siaosi Tupou I.
Fepueli 21 - Hoko 'a Siaosi Tupou II ko e Tu'i ʻo Tonga.
Ma'asi 1 - 'Alo'i 'o 'Anaseini Takipō na'e hoko ko e Ta'ane 'o Taufa'ahau Tupou II mo e Kuini 'o e 'Otu Tongá (Tohi Mahina 'ae Pule'anga Tonga, 1919).
'Aokosi - Pekia 'a Bita Vī (Ko e Ta'u e Teau, Ko e Fai ma'a e Kau Helohelo, EEV Collocott, Ngaahi Fakamatala 'a Sione Havea, Siokatame Havili, Viliami Tupou, Lesieli Tonga, Sione Taufa, 1926, p202)
Nōvema 22 - Fakahifo 'e Siaosi Tupou II 'a Sioasi Tuku'aho mei he lakanga ko e Palēmiá, ko e tukuaki'i ki ai hono fakangofua ke hake ki 'uta 'a e kauvaka 'o e vaka ko e SS Upolu ne 'a'ahi ki Tonga 'i Sune 'o e ta'u ko ia. Na'e hifo mo e kauvaka 'a e mahaki ko e mīselé pea pekia ai e toko 1,000 tupu, kamata pē 'i Nuku'alofa pea mafola 'o a'u ki Ha'apai, Vava'u mo e ongo Niuá. (Tohi ʻa Veikune, p99)
Hoko 'a Veikune Siosāteki ko e Palēmia 4 'o Tongá.
Fepueli 11 - Pekia 'a 'Aisea Fielakepa (Tohi Māhina 'a e Pule'anga Tonga, 1919).
1894 ʻEpeleli 20 - Huufi e Falealea Foʻou ʻi Nukuʻalofa. (Tohi ʻa Veikune, p79)
Sune 6 - Fuofua 'afio 'a Siaosi Tupou II 'i he Falelea koe Tu'i 'o Tonga. Ko e taha e kaveinga fakamuimui ke alea'i 'e he Falealea ko iá ko e mahu'inga ke ta'ane 'a e Tu'í. Ko e kau fefine ne fakaangaanga ki ai 'a e teu ta'ané ko 'Ofakivava'u Mā'atu, ko e Adi mei Fisi, ko e tokoua 'o Kuini Liliuokalani 'o Hauai'í, pea mo e 'ofefine 'o Tamasese 'o Ha'amoa. (King George Tupou II and the Government of Tonga, 'Ēseta Fulivai Fusitu'a, Australian National University, Ma'asi 1976)
Fakanofo 'a Taniela Lasike ko e fuofua Nōpele Lasike 'i he Konisitutone 'o Tongá. Ko e tānaki ia ki he kau Nōpele 'e toko 20 ne fakanofo 'i he 1875, mo e kau Nōpele 'e toko 10 ne fakanofo 'i he 1882, kau Matāpule Ma'utofi'a 'e toko 6 na'e fakanofo 'i he 1882. Na'e tānaki ki mui mo Nōpele Veikune 'i he 1903, mo Nōpele Tupouto'a 'i he 1921.
1896Na'e takua 'e ta'ane 'a Kingi Siaosi Tupou II mo e fefine hafekasi Tonga hoihoifua ko Jane Von Treskov naʻe ʻiloa ʻi Tonga ko Seini Telesikovi. (King George Tupou II and the Government of Tonga, 'Ēseta Fulivai Fusitu'a, Australian National University, Ma'asi 1976, p98)
1897 'Okatopa - Pekia 'a Siaosi Tuku'aho ko e mahaki mafu lolotonga 'ena fakahauē hoosi mo Siaosi Tupou II 'i Tofoa. (King George Tupou II and the Government of Tonga, 'Ēseta Fulivai Fusitu'a, Australian National University, Ma'asi 1976, p96)
1899 Sune 1 - Ta'ane 'a Kingi Siaosi Tupou II mo Lavinia Fotofili, pea hoko 'a Lavinia Fotofili ko Kuini Lavinia 'o Tongá, neongo na'e loto mālohi 'a e tokolahi 'o e hou'eiki ke ta'ane mo 'Ofakivava'u Mā'atu. (King George Tupou II and the Government of Tonga, 'Ēseta Fulivai Fusitu'a, Australian National University, Ma'asi 1976, p100)
1900 Tokolahi 'o e kakai 'o Tongá ko e 19,968. ʻAsi he tohi ʻa EW Gifford ko e 20,019. (Tongan Society, EW Gifford, 1929, p6)
Me 18 - Fakamoʻoni ʻa Tupou II ki he Talite 'a Tonga mo Pilitania. Ko e talite ke fakatokangaʻi mo malu'i 'e Pilitania 'a e tauʻatāina fakafoʻituitui ʻa Tongá, kae ʻoange ʻe Tonga ʻa e ngaahi totonu fakafetauʻaki koloa mo fakaekautau ʻa Pilitania ʻi Tonga. Naʻe kāpui mo fetongi ʻe he talite ko eni ʻa e talite ʻi he 1879. (Ko e Konistūtone ʻo Tongá, Sione Lātūkefu, 1975, peesi 70).

Senituli..20  Ta'u 1901 ki he ta'u 2000
1901 Tū'uta ki Tonga 'a Robert Lowis Skeen mo hono Hoa Eliza Fruean Skeen. Ko 'ena hiki mai mei Ha'amoa.
1903 Me 12 - Fakanofo 'a Siosāteki Veikune ko e fuofua Nōpele Veikuné. (King George Tupou II and the Government of Tonga, 'Ēseta Fulivai Fusitu'a, Australian National University, Ma'asi 1976, p142). Nouti ke vakai ange pe ko e 1903 pe ko e 1904.
Ko e tānaki ia ki he kau Nōpele 'e toko 20 ne fakanofo 'i he 1875, mo e kau Nōpele 'e toko 10 ne fakanofo 'i he 1882, kau Matāpule Ma'utofi'a 'e toko 6 na'e fakanofo 'i he 1882, mo Nōpele Lasike 'i he 1894. Na'e tanaki ki mui mo Nōpele Tupouto'a 'i he 1921.
1904 Hoko 'a Siōsiua Kaho ko e Fakamaau Lahi 'o Tonga. (King George Tupou II and the Government of Tonga, 'Ēseta Fulivai Fusitu'a, Australian National University, Ma'asi 1976, p144)
Fepueli 11 - Pekia 'a 'Aisea Fielakepa (Tohi Māhina 'a e Pule'anga Tongá, 1919).
1905 Sanuali - Hoko 'a Robert Lowis Skeen ko e Fakamaau Lahi 'o Tonga.
Hoko 'a Siaosi Tu'ipelehake ko e Palēmia 5 'o Tonga. Na'e Palēmia 'i he māhina 'e taha.
Hoko 'a Tupoutoʻa Mateialona ko e Palēmia 6 'o Tonga.
'Okatopa 21 - Pā 'a e afi 'i Tofua.
1906  Fepueli 1 - Pā 'ae afi 'i Tofua.
1907 Tō ʻae toʻu mahaki ko e tae lōloá ʻi he ʻotu Tongá.
Sune 14 - Puna ʻa e afí ʻi he loto vaha feʻunga mo e liku ʻo Foʻuí ʻi Tongatapu.
Nōvema 4 - Huufi ʻe Siaosi Tupou II ʻa e Falemahaki ʻi Fongoloa, Nukuʻalofa.
1909 Ta'ane 'a Siaosi Tupou II mo 'Anaseini Takipō pea hoko 'a 'Anaseini Takipō ko e Kuini 'o Tongá.
1912 Sanuali 30 - Afā lahi e 'otu Tongá.
Hoko 'a Tu'ivakanō Tevita Polutele koe Palēmia 7 'o Tonga.
1917 Sepitema 19 - Ta'ane 'a Pilinisesi Salote pea mo Tungī Mailefihi
1918 'Epeleli 5 - Hala 'a Taufa'ahau Tupou II pea hoko 'a Sālote Tupou III ko e Tu'i o Tonga.
To 'a e mahaki faka'auhá 'i Tonga. Ko e mahaki ko iá ko e fuluú pe, ka naʻe teʻeki ai puke ai ha Tonga, ʻa ia ne ʻikai lava ʻe he Tongá ʻo matuʻuaki ʻa e mahaki ni,  pea ne mate ai 'a e kakai tokolahi fau, ne fakafuofua ki he peseti e 8 ʻo e kakai o Tongá ʻi he taimi ko ia, ʻa ia ʻe lava ke tau fakafuofua ko e toko 1,500 tupu. (Island Kingdom, IC Campbell, 1992, p141)
Novema 12 - Na'e ha'u ai 'a e Sitima ko e Taluni mei Ha'amoa mo Vava'u mo Ha'apai.  Na'e 'omi ai 'ae mahaki faka'auha.   Ko e toki me'a faka'ulia 'aupito 'a e puke 'a e kakai ne kamata he 'aho 13 'o Novema 'o fai atu.   Pea 'i he 'aho 18 'o Novema 'o fai atu kuo kamata e pekia.  Ko e toki taha eni e me'a fakamamahi mo fakailifia.  (Tohi Fakamanatu 'o e Ngaahi Me'a: Folio 'o Ha'a Tu'i 1, peesi ta'efika 'i he ngaahi nouti 'i he konga ki mui 'o e tohi).
1919 Novema 20 - Fokotu'u e Mākoní 'i Nuku'alofa.
1920 Tokolahi ʻoe Kakai ʻo Tonga koe 23,128 (Tongan Society, EW Gifford, 1929, p6)
1921 Hiki e Kolisi ko Tupou mei Nuku'alofa ki Nafualu.
Fakanofo 'a Sione Tupou Mateialona koe fuofua Nopele Tupouto'a 'i he Konisitutone 'o Tonga. Ko e tanaki ia ki he kau Nopele 'e toko 20 ne fakanofo 'i he 1875, moe kau Nopele 'e toko 10 ne fakanofo 'i he 1882, kau Matapule Ma'utofi'a 'e toko 6 na'e fakanofo 'i he 1882, mo Nopele Lasike 'i he 1894, mo Nopele Veikune 'i he 1903.
1922 Sanuali 11 - Kamata hono ngāue 'aki 'o e Telefoní 'i Tongatapu. (Tohi Fakamanatu 'o e Ngaahi Me'á: Foliō 'o Ha'a Tu'i 1, peesi ta'efika 'i he ngaahi nouti 'i he konga ki mui 'o e tohí).
Tū'uta 'a e manu faka'auha niu ko e manukainiú 'i Niuatoputapu.
Ko e kaveinga ia 'o e fo'i hiva mālie 'a Kaati Fifita ko e "Manu Kai Niu":
He ko e mongomonga lainisolosi, ko e manu kapakau mālohi, kuo mau fiu hono filio'i
'E Miki Mila 'oku anga fēfē, 'a e manú ni oku anga kehe pe, 'e ne nofo lata he niu mate, he 'oiaue
'E Niua tuku e talakehe, ki he tu'utu'uni e kau pule, neongo e hela kae fēfē
He koe feinga'i mo e hakule, telia e manu he kelekele, na'a fa'ele o lau'i afe, he 'oiaue
'Oi tama tuku mu'a 'a e laupipisi, ho'o lau ko e manu lelei, ta ko e toki manu papahi
'Oi me'a hake ki he muka 'o e niu, kuo makosikosi si'ono lau, ta ko e toki manu palaku, he 'oiaue
1923 Hoko 'a Pilinisi Tungī Mailefihi ko e Palēmia 8 'o Tonga.
1924 Hoko 'a Setaleki Manu ko e Palesiteni 1 'o e Siasi Uesiliana Tau'ataina 'o Tongá (1924-1925).
Tali fakalao ke fokotuʻu e Siasi ʻo Sisú Kalaisi ʻo e Kau Maʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho ki Muí Ni ʻi Tonga.
Fuofua tau 'akapulu fakavahafonua 'a Tonga mo Fisi pea mālohi ai 'a Tonga 9 ki he 6. Ko e kamata eni e ngaahi tau fakavaha'a ta'u ne toki tuku ki he 1938.
Ko e tupu'anga eni 'o e lea 'o e hiva Taiō ... "na'e tau 'a 'Amelika mo Siamane ki he pule'anga ... kae tau 'a Tonga mo Fisi ki he kolōlia".
1925 Hoko 'a Roger Page ko e Palesteni 2 'o e Siasi Uesiliana Tau'ataina 'o Tongá (1925-1946).
1926 Tō ʻanga ua e mahaki fakaʻauhá ʻi Tonga. Ko e mahaki ko ení ko e TB. Hange pē ko e fuluú ʻi he 1918 ne teʻeki ai puke ha Tonga he TB. 'A ia ʻoku fakafuofua ne keina ai ʻe he mahaki ni ha peseti ʻe 22 ʻo e kakai ʻo Tongá ʻi he taimi ko iá, ʻa ia ko e fakafuofuá ko e toko 4,400 tupu nai. (Island Kingdom, IC Campbell, 1992, p141)
1929 Siulai 23 - Pā 'a e afi 'i Niuafo'ou.
1930 'Okatopa 22 - Kāsia 'e he 'ahu 'o e mo'ungaafi 'a e langi 'i Niuafo'ou pea 'ikai toe 'asi 'a e la'á.
Veteki 'a Saione ne langa he Funga Sia ko Veiongó 'i he 1830 pea toho mei Nuku'alofa ki Nafualu 'i he 1930.
1932 Me 21 - Tō 'a e 'uha maka 'i Nualei he taimi 10 pe 11. Ko e miniti 'e 1 pe 2 'e ne toó. Na'e fō lalahi 'a e ngaahi fo'i maká he na'e a'u 'o 'inisi 'e 2 pe 3 honau fā lahí. (Tohi Fakamanatu 'oe Ngaahi Me'a: Foliō 'o Ha'a Tu'í, peesi ta'efika 'i he ngaahi nouti 'i he konga ki mui 'o e tohí).
1933 'Epeleli 21 - Pekia 'a Pilinisesi Fusipala, koe tehina 'o Kuini Salote.
1937 Fokotuʻu e Kaiti (Girl Guides) mo e Sikauti (Boy Scouts) ʻi Tonga,  ko hono ʻomai ʻe he Siasi ʻo Sisú Kalaisi ʻo e Kau Maʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho ki Mui Ni.
Me 12 - Fuofua puna ai 'ae vaka puna 'i Tonga ni, 'omi 'e he Manuao Falanise.  (Tohi Fakamanatu 'oe Ngaahi Me'a: Folio 'o Ha'a Tu'i 1, peesi ta'efika 'i he ngaahi nouti 'i he konga ki mui 'oe tohi).  
1939 Tokolahi 'o e kakai 'o Tonga ko e 34,130.
1941 Siulai 20 - Pekia 'a Pilinisi Uiliami Tupoulahi Tungi Mailefihi Tuku'aho. Ko e Ta'ane ia 'o Kuini Salote Tupou III, ko e Tungi hono 2 mo e Palemia hono 8 'o Tonga.
Hoko 'a Ata Solomone Ula ko e Palēmia 9 'o Tonga.
1942 Lava e maa'imoa ako 'a Pilinisi Taufa'ahau 'i he 'Univeesiti 'o Senee, 'Aositelelia, pea ne ma'u ai hono mata'itohi ko e B.A.L.L.B. 'Oku fakatokanga'i maheni heni pea laukau 'aki ai 'a e tama pilinisi ko e fuofua Tonga ia ke ma'u hano mata'itohi mei ha 'univeesiti. Ka 'oku 'i ai 'a e fakamatala ko e fuofua Tonga ke ma'u mata'itohi ko e fefine ko Tupou Pulu ne ako ia 'i Hauuai'i. 'Oku hokohoko atu pe hono tanaki mo hono fakafehoanaki 'o e ngaahi fakamatalake ma'u ha 'ilo fakapapau ange ki ai.
Hoko 'a Taniela Afu Taumoepeau ko e Minisitā Fonua pea ne ʻi he lakanga ko ia ʻo aʻu ki he 1946.
Siulai 21 - Pekia 'a Tungi Mailefihi.
1943 'Epeleli 1 - Kamata 'e he Potungaue Ako hono ngaue 'aki 'oe sipela fo'ou, ko hono ngaue 'aki 'oe "p", "s" moe "ng" kae tuku e "b", "j" moe "g". (Island Kingdom, IC Campbell, 1992, p162)
'Okatopa 4 - Pa 'ae afi 'i Niufo'ou.
Hiki e Kolisi Tonga mei Nuku'alofa ki 'Atele. 
1944 Fokotu'u e Kolisi Fakafaiako 'i he tu'u'anga motu'a 'o e Kolisi Tonga 'i Nuku'alofa. (Island Kingdom, IC Campbell, 1992, p162)
1946 Hoko 'a Alfred McKay koe Palesiteni 3 'oe Siasi Uesiliana Tau'ataina 'o Tonga (1946 -1956).
ʻAokosi - Mālōlō ʻa T. Afu Taumoepeau mei he lakanga koe Minisitā Fonua. Naʻe fakanofo leva ʻa e Tuʻihaʻateihó ke Minisitā Fonua, kae fetongi ia ʻe ʻAhomeʻe ko e Kōvana Haʻapaí. (Pacific Islands Monthly, Voliume 17, Fika 1, 19 ʻAokosi 1946, p21)
1947 Ta'ane Mahanga 'a Pilinisi Tupouto'a Tungi mo Pilinisesi Halaevalu Mata'aho pea mo Pilinisi Fatafehi mo Pilinisesi Melenaite.
1948Fokotu'u e Kolisi ko Sia'atoutai.
1949 Hoko 'a Pilinisi Tupouto'a Tungī (Taufa'ahau Tupou IV) koe Palēmia 10 'o Tonga.
Hoko 'a William Clive Edwards koe fuofua Kapiteni (Dux) 'oe Ako Ma'u'olunga 'o Tonga (Tonga High School).
1950 Tokolahi 'o e kakai 'o Tonga ko e 43,388.
Fokotu'u 'o e Komiti Tala-Fakafonua 'o Tonga. Ko e taumuʻa ʻo e Komiti ko hono fakatotolo mo hono fakatolonga ʻo e ngaahi tapa kehekehe ʻo e ʻulungaanga mo e toʻonga moʻui fakafonua ʻo Tongá. (Island Kingdom, IC Campbell, 1992, p168)
1951 Ma'u 'e he kakai fefine 'o Tonga 'ae totonu ke nau kau 'i he fili Falealea.
1952 Huufi 'oe Falelotu Senituli ko Saione 'i Nuku'alofa.
1953 Fokotu'u 'e Kuini Salote 'a e kautaha Langafonua 'a Fafine Tonga, ko e kautaha ke poupou ki he fakalakalaka 'a e Fefine Tonga 'i hono teuaki mo langa 'o e fonua.
Fokotu'u 'oe Kolisi Liahona. (Island Kingdom, IC Campbell, 1992, p169)
Hoko 'a William Clive Edwards ko e Kapiteni 'o e fuofua timi 'akapulu 'o e Ako Ma'u'olunga 'o Tonga (Tonga High School).
1955 Lava 'i muli 'a e ako 'a e fuofua toketa Tonga ko Sione Tapa. (Island Kingdom, IC Campbell, 1992, p171)
Lava 'i muli pea moe ako 'a e fuofua neesi Tonga ko Fatafehi Mataele. (Island Kingdom, IC Campbell, 1992, p171)
1956 Fokotu'u 'e Kuini Salote 'a e Komiti Langafonua 'a e Fefine Tonga.Tanaki ke toki fakapapau he 'oku 'i ai e fakamatala 'i 'olunga ko e 1953.
Hoko 'a Ronald Woodgate koe Palesiteni 4 'o e Siasi Uesiliana Tau'ataina 'o Tonga (1956 -1961).
1958 Ma'u e mata'itohi "Doctor of Divinity" 'o Sione 'Amanaki Havea 'i he 'Univesiti St Paul's 'i Tokiō, Siapani. (http://prabook.com/web/person-view.html?profileId=683163). Fakatatau ki he fakamatala 'a Sione Lātūkefu ko Sione 'Amanaki Havea ko e fuofua Tonga ia ke ma'u hano mata'itohi faka-Palōfesa. ʻOku 'i ai mo e fakamatala 'oku pehe ko Langi Kavaliku 'a e fuofua Tonga ke ma'u hono mata'itohi faka-Palōfesa 'i he ngaahi ta'u ki mu'a 'i he 1969. ʻOku hiki mai pē 'a e ngaahi fakamatalá kae hokohoko atu hono vakai mo fakafehoanaki 'o e ngaahi ma'ungatalá. (Church & State in Tonga, Sione Latukefu, 1974, p76)
1961 Kamata hono keli mo taki e vai paipá ʻi Houma mo Vaotuʻu, pea hoko e ngaahi kolo kehekehe ʻi Vaheloto.
Ma'asi 16 - Afā lahi 'a Ha'apai mo Vava'u.
Siulai 4 - Huufi 'e Kuini Sālote Tupou III 'o e Letiō ZCO 'i Nuku'alofa (Potungaue 'o e Fakamatala mo e Fetu'utaki)
Hoko 'a Howard Secomb ko e Palesiteni hono 5 'o e Siasi Uesiliana Tau'atāina 'o Tonga (1961 -1963).
1962 Toka e vaka ko e Tuaikaepaú 'i he hakau Telekitongá (hakau Mineva).
1963 Hoko 'a George Clemens Harris ko e Palesiteni 6 'o e Siasi Uesiliana Tau'ataina 'o Tongá (1963 -1969).
Kamata 'o e ako'anga 'Atenisí, ko e vīsone langafonua 'a Palōfesa Futa Helu, ne hoko ko e Hai Sikulu 'i he 1966, pea tānaki atu ki ai 'a e 'Univēsiti ko 'Atenisí 'i he 1975. Na'e kehe 'a 'Atenisi mei ha toe 'apiako 'i Tonga he ko e ngāue 'ofa fakafo'ituitui 'a e tangata pē 'e taha, pea 'ikai ko ha ngāue fakapule'anga pe fakasiasi 'o hangē ko e ngaahi 'apiako ne 'osi fokotu'ú.
1964 Kamata hono paaki 'o e Kalonikali Tongá (Potungāue 'o e Fakamatala mo e Fetu'utakí)
1965 Kamata hono keli mo taki e vai paipá ʻi Nukuʻalofa, pea pehē mo Vavaʻu.
Fakaava 'o e International Dateline Hotel.
Hoko 'a Pilinisi Fatafehi Tu'ipelehake ko e Palēmia 11 'o Tongá.
Siulai 1 - Kamata hono fokotu'u 'o e Uafu Kuini Sāloté.
Tisema 17 - Hala 'a Kuini Sālote Tupou III. Hoko 'a Taufa'āhau Tupou IV ko e Tu'i ʻo Tongá.
1966 Kamata e fale ta'o mā (māpakupaku) 'a Likamaní (Riechelmann) 'i Nuku'alofa.
Hoko 'a 'Atenisi ko e Hai Sikulu. Naʻe kamata ko e ako'anga 'i he 1963. (Island Kingdom, IC Campbell, 1992, p169)
1967 Fokotuʻu ʻe he Siasi ʻo Tonga Tauʻatāiná ʻa e ʻApiako ko Tailulú, pea hoko ʻa Tītali Maʻu ko hono fuofua Puleakó. Ko e tokoni mahuʻinga ia ki he fiemaʻua ʻo ha ngaahi ʻapiako ke maʻu faingamalie ai ʻe fānau ʻo e Siasí pea mo e fonuá foki.
Ma'asi 15 - Hoko 'a Sanitosi 'o Tonga ko e Hau Fuhu Leta Pauni Ma'ama'a 'a e 'Emipaea Pilitaniá, hili 'ene taa'i 'a Bunny Grant 'o Samaika 'i he'ena fepaki fakaholomamata 'i Uelingatoni, Nu'usila (Pacific Islands Monthly, Voliume 38, Fika, 'Epeleli 1967).
'Epeleli 3 - Fuofua ngāue 'aki 'o e Pa'anga Tongá, ko e pa'anga 'i he tu'unga Tesimalé. Kimu'a aí na'e ngāue 'aki 'a e Pauni mo e Silini Pilitaniá.
1969 Hoko 'a Toketā Langi Kavaliku ko e Minisita Ako. 'Oku i ai e fakamatala ko Langi Kavalikú ko e fuofua Tonga ia ke ma'u hano mata'itohi PHD 'i ha ta'u ki mu'a 'i he 1969. 'I he fakamatala 'a Sione Latukefu ko Sione 'Amanaki Havea 'a e fuofua Tonga ke ma'u hono mata'itohi faka-Palōfesa 'i he 1958. 'Oku hiki mai pē 'a e ngaahi fakamatalá kae hokohoko atu hono vakai mo fakafehoanaki e ngaahi ma'ungatalá. (Church & State in Tonga, Sione Latukefu,1974, p76).
Hoko 'a Nōpele Vaea ko e fuofua Talafekaulahi 'a Tonga ki Pilitaniá, pea ko e fuofua Konisela ia 'a Tonga ki mulí.
Hoko 'a Justin Gooderham ko e Palesiteni hono 7 'o e Siasi Uesiliana Tau'ataina 'o Tongá (1969 -1971).
1970 Hoko 'a Toketā Sione Tapa ko e Minisitā Mo'ui.
Ngata 'a e Talite Malu'i 'a Tonga mo Pilitania na'e fokotu'u he 1900.
Sune - Hoko 'a Nōpele Vaea ko e fuofua Pāloni 'o Tongá.
Kamata e ngāue ki hono fokotuʻu ʻo e Potungāue Sitesitiká ʻe he fuofua ʻŌfisa Sitetisitika ʻa e Puleʻanga Tongá, James Cecil Cocker pea mo Tīmote Fukofuka.
Kau 'a Tonga ki he Kominiueli 'o e Ngaahi Fonua (Commonwealth of Nations).
Huufi 'o e Falemahaki Vaiolá.
1971 Hoko 'a Toketā Sione 'Amanaki Havea ko e Palesiteni hono 8 'o e Siasi Uesiliana Tau'atāina 'o Tonga (1971 -1977).
1972 Fakakau 'a e ongo hakau ko Telekitonga mo Telekitokelau (hakau Mineva) 'i he tofi'a fakavaha'apule'anga 'o Tongá.
Kau 'a Tonga ki he Pangikē Fakalakalaka 'o 'Ēsia (Asia Development Bank).
1973 Fakaava 'o e fuofua hala tō'anga seti 'o e mala'e vakapuna Fua'amotu.
1974 Siulai 1 - Fokotu'u 'o e Pangikē Tongá (Bank of Tonga).
1975 Fili 'a Pilinisesi Mele Siu'ilikutapu ko e fuofua Fakafofonga Fefine 'i he Falealea 'o Tongá (Vahenga Tongatapu, 1975 ki he 1978).
Huufi ʻo e Falelotu ʻo e Siasi ʻo Tongá ʻi Pīkulá. (Ko e Konistūtone ʻo Tongá, Sione Lātūkefu, 1975).
Kamata 'o e 'Univēsiti ko 'Atenisí (ne kamata ko e ako'anga 'i he 1963), ko e fuofua 'Univēsiti 'o Tongá.
1977 Fokotu'u 'o e Pangikē Fakalakalaka 'o Tongá (Tonga Development Bank).
Sune 23 - Mofuike lahi 'a Tongatapu mo 'Eua. Ko e 2 hengihengi ne tō aí. Ko hono fuá ko e 7.2 he sikeili likitā. Na'e maumau lahi ai e uafu Vuná mo e ngaahi konga kehekehe 'o e fonuá. ('Amanakilelei Uesili, Lui Tonga, Nusifaifio Vave Pahulu, Samisoni Tu'itupou, Sione Peau Tu'imana).
Siulai 1 - Fokotuʻu e Potungaue Palani Fakalakalaká. Pea kamata e ngāue aí ʻe he ʻŌfisa Palani Pule James Cecil Cocker, ʻŌfisa Tauhi Tohí Tēvita Vaipuna, Sekelitalí Peni Vea, mo e Lisepisoní Telēsia ʻAli.
Hoko 'a Uiliami Huluholo Mo'ungaloa ko e Palesiteni hono 9 'o e Siasi Uesiliana Tau'ataina 'o Tongá (1977 -1982).
1978 Fili 'a Papiloa Foliaki ko e Fakafofonga Fefine hono 2 'i he Falealea 'o Tongá (Vahenga Tongatapu, 1978 ki he 1981).
Situlaiki ʻa e Kau Neesi 'o Tongá ko e 'ikai ke nau fiemālie ki hono founga pule'i kinautolú.
1980 'Okatopa 23 - Mofuike lahi 'a Tongatapu.
1982 Afa lahi ko 'Aisake ne tō he 'otu Tongá. Mālōlō e toko 6.
Maʻasi 26 - Hoko ʻa James Cecil Cocker ko e Minisitā Paʻanga.
Toʻo hono fakangatangata ʻo e meʻalele hū mai ki Tongá mei he 30 he taʻu.
Hoko 'a Toketā Sione 'Amanaki Havea ko e Palesiteni 10 'o e Siasi Uesiliana Tau'ataina 'o Tongá (1982 -1992).
1984 Fuofua fili ʻo 'Akilisi Pōhiva ki he Fale Alea 'o Tongá.
1986 Lava lelei hono fakaʻuhila kotoa ʻo Tongatapu. Ko hono fakalavá ko e Tokoni mei he Siasi ʻo Sisū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho ki Muí ní.
Kamata hono paaki 'o e Nusipepa 'a 'Akilisi Pōhiva ko e "Kele'á".
Kamata hono paaki 'o e Nusipepa 'a Pesi Fonua ko e "Matangi Tongá".
Kamata 'o e kautaha alēlea'anga ko e "Friendly Island Teachers Association" pe ko e FITA.
'Aokosi 3 - 'Aho momoko taha 'i he hisitōlia 'o Tonga, talu mei hono lava ʻo lekootí ʻo aʻu mai ki he taʻú ní, ko e tikilī selisiesi 'e 9.
1987Siulai 4 - Fakamanatu e Taʻu 67 ʻo Tupou IV ʻaki hono kamata e fetuʻutaki Telefoni ki Haʻapai mo Vavaʻu.  
1989 Kamata hono paaki 'o e Nusipepa 'a Kalafi Moala 'i Nu'u Sila ko e "Taimi 'o Tonga".

Siulai 1 - Fokotu'u 'o e Pangike Pule 'o Tongá (National Reserve Bank of Tonga) pea hoko a Alan Gee ko e fuofua Kōvana 'o e Pangikē.

1991 Hoko ʻa Vaea ʻAlipate Tupou ko e Palēmia 12 ʻo Tongá.
Ma'asi 8 - Laka Fakahaahaa 'a e Kakaí mo e Kau Takilotu 'o e Fonuá 'i he'enau ta'efiemalie ki hono fakatau ki muli 'o e Paasipooti Tongá.
Siulai - Hoko 'a Siosiua Tu'italukua Tupou ‘Utoikamanu ko e Kovana 2 'o e Pangikē Pule 'o Tongá.
1992Hoko 'a Mahe'uli'uli Sandhurst Tupouniua ko e Konisela 'a Tonga ki San Francisco.
Hoko 'a Sione Lepa To'a ko e Palesiteni 11 'o e Siasi Uesiliana Tau'ataina 'o Tongá (1992 -1993).
Kamata 'o e kautaha alēlea'anga ko e "Associate of Democratic Reformers" 'a ia na'e liliu ki mui ko e "Human Rights and Democracy Movement of Tonga" (HRDMT).
Nōvema - Fakalele 'e he HRDMT 'a e fuofua Konivenisoni 'o e Temokalatí 'i Tonga. Na'e kau ki ai e Kau Fakafofonga Falealea, Kau Pisinisi, Kau Takilotu, Kau Ako 'o e Fonuá. Ko e taha e kaveinga ne talanga'i aí ko e faitatau 'a e fa'unga 'o e Pule'anga Tu'i 'o Tongá mo e Pule'anga Tu'i 'o Pilitaniá.
1993 Fili 'a 'Ofa Fusitu'a ko e Fakafofonga Fefine hono 3 'i he Falealea 'o Tongá (Vahenga Niua, 1993 ki he 1995).
Hoko 'a Lōpeti Taufa ko e Palesiteni 12 'o e Siasi Uesiliana Tau'ataina 'o Tongá (1993 -1998).
1994

Mē 5 - Fakamanatu e ʻaho ʻaloʻi ʻo e Pilinisi Kaluni, Pilinisi Tupoutoʻa, ʻaki hono kamosi 'o e ʻuhila ʻi Taoa.

'Aokosi 11 - Fokotu'u 'o e Paati Temokalati 'o Tongá. Ko e fuofua kau memipá ko e Fakafofonga Falealea 1, 2 mo e 3 'o Tongatapú ko 'Akilisi Pōhiva, Viliami Fukofuka mo 'Uhila Liava'a, pea pehe ki he Fakafofonga Falealea 1 mo e 2 'o Ha'apai ko Teisino Fuko mo 'Uliti Uata. Na'a nau fakatokanga'i pē 'oku 'ikai ha founga ke lesisita ai ha paati faka-politikale 'i he sisitemi faka-politikale 'a Tongá, ka na'a nau fiema'u pē ke fokotu'u ha paati ke poupou ki hono taukapo'i 'o e fakakaukau faka-temokalatí 'i Tonga. (The Kingdom of Tonga, The Contemporary Pacific, Kerry James, Spring 1996, p202).

'Aokosi 20 - Liliu 'a e hingoa 'o e Paati Temokalati 'o Tongá ki he Paati 'a e Kakaí.

1995 Me 12 - Mālōlō 'a James Cecil Cocker mei he lakanga ko e Minisitā Paʻanga. (The Kingdom of Tonga, The Contemporary Pacific, Kerry James, Spring 1996, p205).

Hoko 'a Tūtoatasi Fakafanua ko e Minisitā Paʻanga ʻa Tongá.

Sune 2 - Pekia 'a Toketā Sione Lātūkefu.

1996 Tokolahi 'o e kakai 'o Tongá ko e 97,784. Pea ko e toko 31,404 ʻo e tokolahi ko iá ne nofo Nukuʻalofa.
Siulai - Hoko 'a 'Akosita Heimuli Fineanganofo ko e Talafekaulahi 'a Tonga ki Pilitaniá. Ko e fetongi ia 'e 'Akosita Fineanganofo 'a Sione Kite.
1998 Hoko 'a 'Alifeleti Mone ko e Palesiteni 13 'o e Siasi Uesiliana Tau'ataina 'o Tongá (1998 -2009).
1999 Sepitema 14 - Kau 'a Tonga ki he Pule'anga Fakatahataha 'o e Ngaahi Fonuá (United Nations).
Fakalele 'e he HRDMT 'a e Konivenisoni Temokalati 'i Tonga, ko e konivenisoni ia hono 2. Ko e taha e kaveinga ne talanga'i ai ko e fekumi ki ha mōtolo faka-temokalati 'e hoa mo Tonga ki he ta'u 2000.

Senituli..21  Ta'u 2001 ki he ta'u 2100
2000 Sanuali 3 - Hoko 'a Pilinisi ʻAhoʻeitu ʻUnuakiʻotonga Tukuʻaho ko e Palēmia 13 'o Tongá.
2003

Me - Hoko 'a Joyce Cocker Mafi ko e Kōvana 3 'o e Pangikē Pule 'o Tongá.

2004 Kamata e fakaangaanga mo e teuteu ki hono fokotu'u e ngaahi Roundabout 'i Nuku'alofa.
Me - Tāpuni 'a e Royal Tongan Airlines hili ia ha ngaahi feinga fakapa'anga ta'elava ke fakamo'ui 'aki.
Sepitema - Hoko 'a Sonatane Tu'akinamolahi Taumoepeau Tupou ko e Minisitā Potungāue ki Muli (http://matangitonga.to)
2005 Fili 'a Lepolo Mahe Taunisila ko e Fakafofonga Fefine hono 4 'i he Falealea 'o Tonga (Vahenga Niua, 1978 ki he 1981).
Situlaiki (tukungāue) 'a e kau ngāue fakapule'anga tokolahi 'i he faka'amu ke fakalelei'i honau tu'unga vāhengá.
ʻEpeleli - Hoko 'a Sonatane Tu'akinamolahi Taumoepeau Tupou koe Minisita Maluʻi Fonua
2006 Fepueli 11 - Fakafisi 'a Pilinisi ʻAhoʻeitu ʻUnuakiʻotonga Tukuʻaho mei he lakanga Palēmiá.
Ma'asi 30 - Hoko 'a Toketā Feleti Sevele ko e Palēmia 14 'o Tongá. Ko e hoko eni ʻa Toketā Feleti Sevele ko e fuofua Tuʻa ('i he anga 'o e fokotu'utu'u fakafonua 'a e Tongá) ke fakanofo ko e Palēmia ʻo Tongá. ('I ha founga vakai 'e taha, ko e fuofua Tu'a ke hoko ko e Palēmia 'o Tongá ko e fuofua Palēmiá, Shirley W. Baker, ka ko e Muli foki).
Hoko 'a 'Ālisi Taumoepeau ko e fuofua Minisitā Fefine 'o e Kapineti 'o Tongá.
Sepitema - Hala 'a Taufa'ahau Tupou IV. Hoko 'a Siaosi Tupou V ko e Tu'i o Tonga.
Nōvema 16 - Laka fakahaahaa 'a e kau poupou 'o e Temokalatí pea iku ki hono tutu 'o Nuku'alofa. Ko e tupu 'a e ta'efiemalié mei he si'isi'i 'a e femahino'aki mo e 'ikai fakafiemalie 'a e founga mo e fuataimi 'o e ngaahi fokotu'utu'u fakatemokalati ma'á e fonuá. Ne fakatūʻuta e kau Tau Maluʻi ʻa ene ʻAfió ʻi Nukuʻalofa he ʻaho ko iá, naʻe ʻikai lava hano taʻotaʻofi e ʻoho ʻa e kau fakamoveuveú, ka ko honau fatongiá ko e maluʻi pē ʻa e moʻui ʻa e kakaí. Ne iku ki he fetūkuaki pe kohai naʻá ne fakaʻaiʻai e fakamoveuveú mo e tutú ʻi he ʻaho ne hoko aí. Naʻe malōlō ha toko 8 'i he velá.
2007 Hoko 'a Afu'alo Matoto ko e Minisitā Fakamatala (Potungaue 'o e Fakamatala mo e Fetu'utakí)
2008 Fakanofo 'e Tupou V 'a e kau "Law Lord" ma'a e Pule'anga Tongá 'e Toko 4, ko Lord Dalgety (Ramsay Robertson Dalgety), Lord Sevele (Feleti Vaka'uta Sevele), Lord Tupou (Tevita Poasi Tupou), Lord Tufui (Taniela Tufui). Na'e tānaki ki 'a e toko 3 'i he 2017.
2009 'Epeleli 30 - Hoko 'a 'Ēseta Fusitu'a ko e fuofua Minisitā Fakamatala mo e Fetu'utaki (Potungaue 'o e Fakamatala mo e Fetu'utakí)
Hoko 'a Mahe'uli'uli Sandhurst Tupouniua ko e 'Amipasetoa 'a Tonga ki Siainá.
'Akosi 5 - Ngoto 'a e vaka ko e Princess Ashika 'i he'ene folau mei Tonga ki Ha'apai. Mālōlō e toko fitungofulu tupu.
Sepitema 30 - Hake 'a e Sūnami 'i Niutoputapu, hili e mofuike (8.3 he sikeili likitā) he vaha'a 'o Niuatoputapu mo Ha'amoá. Malōlō e toko hongofulu tupu.
Hoko 'a 'Ahio ko e Palesiteni hono 14 'o e Siasi Uesiliana Tau'atāina 'o Tongá.
2010 Novema 26 - Fuofua Fili Falealea ʻa Tonga ʻi he Founga Faka-Temokalati Foʻoú.
Tīsema 22 - Hoko 'a Tuʻivakanō Siale 'Ataongo ko e Palēmia 15 'o Tongá. Ko e fuofua Palēmia ia 'o e Pule'anga Fili Faka-Temokalati fo'oú.
2011 Sepitema 9 - Fakaava 'a e Rugby World Cup 2011 'aki e tau 'a e ʻIkale Tahí mo e All Blacks. Mālohi e All Blacks 41 ki he 10. Laulōtaha pea fakaholomamata 'a e fakafofonga fonua 'a e 'Īkale Tahí pea mo e poupou mateaki'i fonua 'a e Tonga kotoa pē.
Tisema - Dux 'o e ngaahi kolisi: Kolisi Tonga - Maeakafa Tu'inukuafe, Tonga High - Latunipulu Craig Fine Fotu, Kolisi ko Tupou - Alipate Tūtoe, Tupou High - Sitaleki Siu, Kolisi Kuini Salote - Florence Halapio.
2012 Maʻasi 18 - Hala ʻa Siaosi Tupou V.
Sepitema - Kamata 'o e ma'u vāhenga mālōlō ma'a e kau to'ulekaleka ta'u 75 ki 'olunga. Potungaue 'oe Fakamatala moe Fetu'utaki
Hoko ʻa Tupou VI ʻAhoʻeitu ʻUnuakiʻotonga Tukuʻaho ko e Tuʻi ʻo Tonga.

Tīsema 13 - Hoko 'a Sione Sonata Tupou ko e Talafekaulahi Le'ole'o 'a Tonga ki Pilitānia pea Sekelitali 'a Siale Vuki Bain Vete.

2013 Hoko 'a Mahe'uli'uli Sandhurst Tupouniua ko e 'Amibasetoa 'a Tonga ki New York.

'Aokosi 21 - Hoko 'a Toketā Sione Ngongo Kioa ko e Kōvana 4 'o e Pangikē Pule 'o Tongá

2014 'Aokosi 26 - Tukuhifo 'e he Poate Vāhenga Mālōlō mo e Uelofea Faka-Sōsiale 'a e ta'u fakalao ki he ma'u penisoní pe ma'u vāhenga mālōlō ma'a e kau to'ulekaleká ki he ta'u 70.
Tīsema 30 - Hoko ʻa Samuela ʻAkilisi Pōhiva ko e Palēmia 16 ʻo Tonga. ʻI he ʻaho 29 ʻo Tīsemá naʻe fili ʻa ʻAkilisi Pōhiva ʻe he Falealea ʻo Tongá ke hoko ko e Palēmia hono 2 ʻo e Puleʻanga Fili foʻou ʻo Tonga naʻe fokotuʻu ʻi Tīsema 2010. Naʻe fakanofo faka-puleʻanga leva ʻe Tupou VI ʻi he ʻaho 30 ʻo Tīsemá ko e Palēmia ʻo e ʻOtu Tongá. Ko ʻAkilisi Pōhivá ko e tokotaha Fakafofonga Falealea fuoloa taha ia maʻa e kakai ʻo Tongá, ko e lava eni e taʻu ʻe 28 mei hono fuofua fili ki he Falealeá ʻi he 1988.
2017

Sanuali - Hoko 'a Fekitamoeloa 'Utoikamanu ko e 'Ofisa Pule Ma'olunga 'o e Potungaue Takimamata.

'Epeleli 12 - Fakanofo 'e he Sekelitali Seniale 'o e Pule'anga Fakatahataha 'o Māmaní 'a Fekitamoeloa 'Utoikamanu ko e "High Representative for the Least Developed Countries, Landlocked Developing Countries and Small Island Developing States".

Sune 22 - Fakanofo 'e Tupou VI 'a e kau "Law Lord" ma'a e Pule'anga Tonga 'e Toko 3, ko Lord Simiki Folaumoetu’i (Linda Simiki Folaumoetu'i), Lord Scott (Michael Dishington Scott K.C.), pea mo Lord Afeaki (Tu’inukutavake Barron Afeaki). Ko e tānaki ia ki he kau Law Lord 'e toko 4 na'e fuofua fakanofo 'i he 2008. Ko Lord Simiki Folaumoetu'i ko e fuofua Law Lord fefine ia 'a e Pule'anga Tongá.

'Aokosi 24 - Tu'utu'uni 'a e Tu'i o Tongá, Tupou VI, fakatatau ki he mafai 'iate ia mei he Kupu 38 mo e 77(2) 'o e Lao 'o e Konisitutone 'o Tongá, ke veteki 'a e Falealea 'o Tongá kae toe fakahoko ha Fili Falealea fo'ou ki he kau Fakafofonga Falealea 'o e kau Nōpelé mo e Kakaí, 'o 'ikai toe tōmui 'i he 'aho 16 Nōvema 2017.

Nōvema - Hoko 'a Samuela 'Akilisi Pōhiva ko e Palēmia 17 'o Tongá hili 'a e Fili Falealea fo'ou ne fakahoko fakatatau ki he tu'utu'uni faka-Tu'i 'i 'Aokosí.

2019

Sepitema 12 - Pekia 'a e Palēmia 16 mo e 17 'o Tongá, Samuela 'Akilisi Pōhiva hili hano fakafolau faka-faito'o ki 'Aokalani Nu'usila.

Sepitema 12 - Hoko 'a Sēmisi Sika ko e Palēmia Le'ole'o 'o Tonga hili 'a e pekia 'a Samuela 'Akilisi Pōhivá.

Sepitema 27 - Hoko 'a Toketā Pōhiva Tu'i'onetoa ko e Palēmia 18 'o Tongá pea fakanofo 'e Tupou VI 'i he 'aho 8 'o 'Okatopá.

Novema 3 - Malohi 'a e Timi "Tonga Kau To'a" 'a Tonga 'i he Timi "Kangaroo" 'a 'Aositelelia. Ko e malohi faka-hisitolia eni he ko e toki fo'i eni 'a e Timi Kangaroo ki ha timi kehe tuku kehe 'a e timi "All Blacks" mo e Timi 'a Pilitania, hili 'enau fo'i 'i he Timi 'a Falanisē 'i he 1963. 'Ikai ngata ai ko e toki fuofua taimi eni 'i he hisitōlia 'o e va'ingá ke fo'i ai ha timi "tier 1" 'i ha timi "tier 2". 'Oku hoko 'a e ikuná ni hili ha ngaahi fetūkuaki mo e fetōkaki 'i he Poate Liiki 'a Tonga ne 'iku ai 'o fakamavahe 'a e Faiako "Mate Ma'a Tongá" Kristian Woolf mei he Timí, kimu'a pea to e foki. Ko e tau fakaholomamata 'a e taú ni, 'a e kisu mo e talitangata 'a e kau va'ingá, kae'uma'a 'a e fakatefua 'a e kau poupoú, pea hangē ha peau kulá 'enau hiva mo kapui 'a e malaʻe vaʻinga ʻĪteni Paaká 'i 'Aokalani. Ko e mātanga mo'oni mo e manumanumelie'anga 'o e mateaki'i va'ingá mo e mamahi'i fonuá ki he tokotaha kotoa pē. Ko e Kapiteni 'o e 'ahó ko Jason Taumalolo. Ko e Faiakó ko Kristian Woolf. Pea hoatatau 'a e tapa kotoa 'o e kātoangá ʻo aʻu ki hono hūfaki 'e he ta'ahine hivá ko Melenau Lino 'aki 'a e Fasi Fakafonua 'o Tongá.

2021 Tīsema - Hoko 'a Siaosi Sovaleni ko e Palēmia 19 ʻo Tongá.
2022 Sanuali 14 - Pā ʻa e moʻungaafi ʻi Hunga Tonga Hunga Haʻapai.
2023 Me 21 - Ma'u 'e he talavou ta'u 18 'o Hawai'i ko IAM Tongi 'a e fe'auhi hiva ongoongoa 'a 'Amelika ko e "American Idol". Ko e fuofua Polinisia ia ke ne ma'u e fe'auhi hiva ko iá, ka ko e fuofua Tonga foki. Ko e ikuna kāfakafa he ko e fe'auhi lahi 'oku ne kāpui a 'Amelika kotoa, pea ongoongoa 'i māmani. Ko e tupu'anga 'o IAM Tongí ko e fāmili Tongí 'o Ha'ateiho, mo e fāmili Tu'ifuá 'o Mu'a. Pea ko e talanoa ki he anga 'o e feinga 'a IAM ko e talanoa fakamāfana mo fakalotolahi mo'oni ki he tokotaha kotoa pē. 'Oku 'ikai ngata pē hono fakamo'oni'i e IAM Tongi 'a e moto tu'ufonua 'a 'Amelika ko e lava ha taha pē 'o ngāue'i ha me'a pē 'oku ne faka'amu ki aí, ka ko e moto foki ia 'o ha taha tau'atāina pe 'i he Uēsitē. Ka kuó ne fakamo'oni'i ma'á e Tonga kotoa pē, 'oku kau mo e Tongá 'i he lava me'a ko iá. 'Oku kau 'a IAM Tongi ki ha kau talavou mo e finemui Tonga kuo nau tu'uaki 'a Tonga ki māmani lahi, kau ai 'a e kau tāme'a ko e Jets, Paea Wolfgramm, Jonah Lomu, Valarie Adams, Steven Adams, Pita Taufatofua, Timi 'Akapulu Mate Ma'a Tongá.

Ngaahi Nouti mo e Ma'ungatala
* [010613] Fakafōtunga foʻou ʻo e peesi´.
* Ko e ngaahi ma'ungatala kuo ngāue 'aki mei he ngaahi Uepisaiti mo e Kakai fakafo'ituituí 'oku fakahā ia 'i 'olunga fakataha mo e fakamatala ne ma'u mei aí. Ka 'oku hokohoko atu mo e ngāue ke lisi heni mo e ngaahi ma'ungatala pepa kuo ngāue 'akí na'a 'aonga ki he ngaahi fekumí.
* Alexander Blake, Gabriella Blake ʻIlolahia, 2016
* Captain Cookʻs View of Tonga (Fiema'u ke fakapapau'i e hingoa mo e ta'u moe tokotaha fatutohi 'o e tohí ni)
* Island Kingdom, Tonga Ancient & Modern, I.C. Campbell, Canterbury University Press, 1992
* Kalonikali 'a e Pule'anga Tongá
* Kalonikali fakata'u 'a e Siasi Uēsiliana Tau'ataina 'o Tonga
* Ko e Konistūtone ʻo Tongá, Sione Lātūkefu, 1975
* Memoirs of the Rev. Dr. Shirley W. Baker, Beatrice S. Baker, 1927
* Ko e Ta'u e Teau, Ko e Fai ma'a e Kau Helohelo, EEV Collocott, 1927, Ko e Ngaahi Fakamatala 'a Sione Havea, Siokatame Havili, Viliami Tupou, Lesieli Tonga, Sione Taufa, 1926.
* The Tongan Response To The Gospel, Reverend Doctor Sione 'Amanaki Havea, May 1987
* Tohi Fakamanatu 'o e Ngaahi Me'a: Folio 'o Ha'a Tu'i 1 - 'Oku 'ikai lolotonga ma'u ha fakamatala pau pe ko e tohi eni na'e hiki pe kamata 'e hai, ka 'oku ngali mei he anga 'e ne fakamatala ko e taha ia 'o e ngaahi tohi ne hiki mei he Tohi Hohoko 'ae Tamaha ko 'Amelia Fakahikuo'uiha 1840, 'a ia 'oku ko e Tohi Hohoko pe 'e 5 nai ne lava 'o hiki mei ai, ki mu'a pea mole 'a e tohi ko ia. 'Oku ua 'a e tatau 'o e tohi ni 'oku tu'u 'i he 'initaneti. ʻOku ngali 'oku na fakamatala tatau pe. Ka 'oku lahi ange 'a e peesi 'oku 'asi 'i he tohi 'e tahá, ʻi he tohi 'e tahá. Ko ia 'oku tanaki e 1 ki he hingoa 'o e tohi lahi angé, pea tanaki e 2 ki he hingoa 'o e tohi si'i angé. 'Oku hokohoko atu pe fekumi fakamatala ki he tohi ni.
* Tohi Fakamanatu 'oe Ngaahi Me'a: Folio 'o Ha'a Tu'i 2 - Vakai ki he fakamatala ki he Tohi Fakamanatu 'o e Ngaahi Me'á: Folio 'o Ha'a Tu'i 1
* Tohi 'a Losa Fatafehi - Ko e Tohi Hohoko 'a Losaline Fatafehí. Ko e taha e ngaahi tohi hohoko ne hiki mei he tohi hohoko 'a e Tamahā ko 'Amelia Fakahikuo'uiha 1840, 'a ia 'oku pehē ko e tohi pe 'e 5 nai ne lava hiki mei aí, ki mu'a pea molé. Ko e tohi 'oku ngaue 'aki hení ko e tatau ne hiki taipaleti hili e 1900. Na'e taipe'i e tatau hiki taipaleti ko ia mei he tohi tohinima 'a ia ne hiki ia ki mu'a he 1900, ka 'oku 'ikai lolotonga ma'u ha fakamatala pau ki he ta'u ko ia.
* Tohi 'a Veikune - Ko e Tohi Hohoko 'a Veikuné. Ko e taha e ngaahi tohi hohoko ne hiki mei he tohi hohoko 'a e Tamahā ko 'Amelia Fakahikuo'uiha 1840, 'a ia 'oku pehe ko e tohi pe 'e 5 nai ne lava hiki mei ai, ki mu'a pea mole. Ko e tohi 'oku ngaue 'aki hení ko e tatau ne hiki taipaleti pe taipe'i hili e 1900. Na'e taipe'i e tatau hiki taipaleti ko ia mei he tohi tohinima 'a ia ne hiki ia ki mu'a he 1900, ka 'oku 'ikai lolotonga ma'u ha fakamatala pau ki he ta'u ko ia.
* Tongan Society, EW Gifford, 1929
* Tupu'anga 'o e Siasi Katolika 'i Tonga, Ngaahi fakamatala 'a Patele Fatai 'Ekuasi, Feisipuka, 2023.

James Cocker 14Nov00