Tupu Tupu Le Fanua
(Ko e Tohi Hohoko 'o Tongá)


Ko e tohi hohoko eni 'o Tangaloa 'Eitumatupu'a pea mo hono hakó, ko e kakai kotoa ia 'o Tongá. 'Oku fakahingoa ko e Tuputupulefanuá he 'oku kamata ko e Tala Tupu'a kae iku ko e Fehokotakinga Fonua. 'Oku kamata mei a Tangaloa 'Eitumatupu'a 'o ne kāsia e to'utangata 'e nimangofulu pe ta'u 'e taha afe nai mei he ta'u 900 ki he ta'u 1900. 'Oku muimui hifo 'i he ngaahi Ha'a Tu'i 'o Tongamotu'á he ko honau hingoá pē mo e hingoa honau ngaahi malí mo 'enau fānaú na'e fakamanatu mai mei he ngaahi kuonga ko iá.

Ko e faka'amu 'oku makatu'unga ai 'a e Tuputupulefanuá ko hono poupou'i e ngaahi fāmili kotoa pē te nau lava 'o fakatokanga'i honau tupu'angá 'i he hako 'o e ngaahi Ha'a Tu'i ko ení, pea hoko ia ko e tokoni kiate kinautolu 'i hono fakakakato honau ngaahi hisitōlia faka-fāmilí.

Ko e Tuputupulefanuá ko e fakahingoa mo e fokotu'utu'u 'a James Cocker, ko e hako 'o Tēvita Fatafehi, ko e mokopuna 'o Laufilitonga TT39. Ko Laufilitonga TT39 ko e Tu'itonga fakamuimui ia 'o Tongamotu'á, pea ko e hako ia 'o e Tu'itongá, Tu'iha'atakalauá mo e Tu'ikanokupolú. Ko ia ʻoku vahe tolu fakatatau ki ai 'a e Tuputupulefanuá, ko e konga ʻuluakí ki he Tuʻitongá, ko e konga uá ki he Tuʻihaʻatakalauá, pea mo e konga tolú ki he Tuʻikanokupolú. 'Oku fakakakano 'aki leva 'a e ngaahi hohoko kehekehe, kau ki ai 'a e tohi hohoko 'a Losaline Fatafehi, Veikune, Suli Afu Taunipua'a, Fohe Ma'afutakinima, Tēvita Uatahausi Mapa pea mo Penisimani Lātūselu Mapa, 'a ia ne makatuʻunga kotoa ʻi he tohi hohoko 'a e Tamahā ko 'Amelia Fakahikuo'uihá, ko e tohi hohoko motu'a taha ia 'o Tongá, pea pehē ki hono faka'eke'eke 'o e fānau mo e fanga mokopuna 'o Tupoutu'a Laumanukilupe Niumataevalu, ko e mokopuna 'o Tēvita Fatafehi.

'Oku hokohoko atu pē 'a e ngāue ki he Tuputupulefanuá. 'Oku 'ikai ha 'amanaki 'oku tonu peseti 'e teau. Pea 'oku 'ikai ha taumu'a ke fakamo'oni'i pe faka'ikai'i ha tu'unga 'o ha taha. Ka 'oku 'i ai 'a e faka'amu ke poupou'i e fekumi kotoa mo fakatolonga e ngaahi hohoko kotoa 'oku lava ma'ú, 'a ia ko e natula totonu pe ia 'o e tohi hohoko ki he kuohilí. Pea ka 'i ai ha ngaahi tānaki pe fakatonutonu 'oku 'oatu e fakaafe ke vahevahe mai ke fakalelei 'aki e me'a 'oku ma'ú.

'Ofa ke hoko 'a e Tuputupulefanuá ko e tokoni ki he Tonga kotoa pe 'okú ne fie fekumi mo laukau 'aki hono tupu'angá.

14 Nōvema 2000


Tupu Tupu Le Fanua
Ko e Tu'iha'atakalaua´ mo honau Hako´


Ko e tupu'anga 'o e Tu'iha'atakalaua ko e Tu'itonga ko Takalaua TT23.


Ko e tupu'anga ai pe ia 'o e hingoa 'o e Ha'a Tu'i ko eni, ko e Tu'i Ha'a Takalaua ko e Ha'a Tu'i tupu mei a Takalaua.  


Pea mali 'a Takalaua TT23 mo e fefine ko Va'elaveamata pea na fanau'i 'a:
1. Ka'ulufonuafekai I Fasi'atele TT24
2. Melino'atonga TT25
3. Lōtau'ai
4. Lātūtaeveve 
5. Mo'ungamotu'a. 


Na'e fakanofo leva 'a Mo'ungamotu'a ko e fuofua Tu'iha'atakalaua TH1. 



Ko Mo'ungamotu'a TH1 kia Vakalahimohe'uli TH5

Ko Mo'ungamotu'a TH1 na'e nofo mo e 'ofefine 'o e Tu'iha'amea 'o na fanau'i 'a:
1. Tanekina'otonga TH2
2. Taufatofua 1
3. Tu'itufu 1

Nouti mo e Ma'ungatala:
* Taufatofua: "Tongan Society", Gifford, 1924, p97.
* Taufatofua: "Tongan Society at the Time of Cook's Visit", 1982, p111.

Pea fanau'i 'e Tanekina'otonga TH2 'a:
1. Vaeamatoka TH3
2. Kauvaka'uta. 


Pea tupu mei a Kauvaka'uta 'a Vaka'uta 1 mo hono kainga 'i 'Eua.


Pea fanau'i leva 'e Vaeamatoka TH3 'a Siulangapo TH4. 

Pea ko e fānau 'a Siulangapo TH4 ko:
1. Vakalahimohe'uli TH5
2. Talafaiva Moheofo 1TH
3. Hu'akavameiliku 1
4. Laume 1

Pea ko Talafaiva eni na'e 'iloa ko Talafaiva Fakatou'ato he na'e fakatou'eiki 'ene ongo matu'a. Pea hoko 'a Talafaiva ko e fuofua Moheofo ia 'a e Tu'iha'atakalaua ki he Tu'itonga. Pea oku takua ne toko nimangofulu tupu 'a e kau fokonofo 'a Talafaiva kia 'Uluakimata TT29.
Pea ko e tama 'a Talafaiva kia 'Uluakimata TT29 ko 'Eikifietu'a. Pea fa'ele'i 'e 'Eikifietu'a 'a 'Uluakimata (tangata). Pea fa'ele'i 'e 'Uluakimata 'a 'Uluakimata (fefine). Pea 'ave 'a 'Uluakimata (fefine) kia Na'utu Tu'ilakepa 'o na fanau'i 'a Mafulu mo Lakai.

Pea ko e fānau 'a Vakalahimohe'uli TH5 ko:
1. Mo'ungatonga TH6
2. Vaoloa
3. Va'etu'ikoloa
4. Tau'atevalu. 

Pea ko e foha 'o Valoa ko Nuku 1 pea tupufakaholo mai mei ai 'a Nuku mo hono kainga 'i Kolonga. 'Oku fakamanatu kinautolu 'i he tohi hohoko koe Kolonga Hulihuli.

Pea ko e tama 'a Va'etu'ikoloa ko Alaitokaloto. Pea na'e 'ave 'a Alaitokaloto kia Fatafehi TT30 'o na fanau'i 'a Luavava'u, Siufanga, Inu mo 'Atalua.

Pea ko e foha 'o Tau'atevalu ko Valu 1 pea tupufakaholo mai mei ai 'a Valu mo hono kainga 'i 'Utulau.


Ko Mo'ungatonga TH6
Ko e foha 'o Vakalahimohe'uli TH5

Ko e fānau 'a Mo'ungatonga TH6 ko:
1. Fotofili TH7
2. Halakitau'a
3. Tu'ihihifo
Ko 'enau fa'eé ko Manutapu, koe 'ofefine 'o Vakeihakau mei Ha'ano.
4. Lavaka Ha'atu'ukau
5. Kaloafutonga Moheofo 2TH
Ko 'ena fa'eé ko Maholokuku mei Ha'atu'ukau
6. Ngata Tu'iha'amo'unga 1 Tu'iha'angata 1 TK1
7. Polongatala'aho
Ko 'ena fa'eé ko Tohu'ia Limapo, ko e 'ofefine 'o 'Amalele mei Safata 'i Ha'amoa.
8. Mafi Motu 'a Puaka Motuʻapuaka 1
Ko ʻene faʻeé ko Fāʻongenuʻu, ko e tehina ʻo Tohuʻia Limapō

Ko Halakitau'a
Ko e foha 'o Mo'ungatonga TH6.

Ko e fanau 'a Halakitau'a ko Niukuokapu Niukapu 1 mo Va'etolumata mo Tahi.
Ko Va'etolumata na'e nofo mo Sinilau Fanualofanga 1, foha 'oe Tu'iha'amea, 'o na fanau'i 'a Nanasi mo Sinilau Fanualofanga 2 mo Kafo'atu.
Ko Nanasi na'e nofo mo Haveapava Polaufaivaka Malupo 8. 
Ko Kafo'atu na'e nofo mo Alaipuke koe foha 'o Fotofili TH7, 'o na fanau'i 'a Nanasi Si'i. 
Ko Nanasi Si'i na'e nofo mo Haveapava Polaufaivaka Malupo 10, 'o na fanau'i 'a Kafo'atu Maluo'uiha, Si'ulua pea mo Sefanaia Malupo 11.

Ko Kaloafutonga
Ko e 'ofefine 'o Mo'ungatonga TH6.


Ko 'ene fanau ko 'Eukitongapipiki TTF4 mo Kau'ulufonua III TT31, ko 'ena tamai ko Fatafehi TT30.


Ko Ngata Tu'iha'amo'unga 1 Tu'iha'angata 1 TK1
Ko e foha 'o Mo'ungatonga TH6.

Ko Ngata na'e fakanofo ko e fuofua Tu'iha'amo'unga 1 pea hoko ko e fuofua Tu'iha'angata 1, pea ko e fuofua Tu'ikanokupolu 1 ia 'i hono fua ki mui 'o e Tu'ikanokupolu mei hotau kuonga ni.

'Oku hoko atu e fakamatala ki he Hako 'o Ngata TK1 'i he kupu 'oe Tuputupulefanua ki he Tu'ikanokupolu.


Ko Fotofili TH7
Ko e foha 'o Mo'ungatonga TH6.

Ko e fanau 'a Fotofili TH7 ko:
1. Vaeatangitauki'uvea TH8
2. Takalalahi Moheofo 3TH
3. Mu'asika
4. Fe'aokihala
5. Patuki
6. Ofokia
7. Takalasi'i
8. 'Uliafu
9. Hinehina'atelangi
10. Alaipuke
Ko 'enau fa'e ko Fatafehi 'Atalua, ko e tama 'a Alaitokaloto, ko e tama 'a Va'etu'ikoloa, 'ofefine 'o Vakalahimohe'uli TH5.
11. Tatafulahi TH10
12. Toa
13. Kinikinilaulahi
14. 'Alofi
Ko 'enau fa'e ko Fatafehi, ko e 'ofefine 'o e Tu'iloloko.
15. 'Aloko'ulu Fotofili 1
16. Siulolovao
17. Mapahekuoa'u
18. Tupoutu'u
19. Tuituiohu
20. Takapautolo
Ko 'enau fa'e ko Valamotu, ko e 'ofefine o Kaufusitu'a.

Nouti mo e Ma'ungatala:
* Ko e fakamatala ki he fānau 'a Valamotu mo Fotofili TH7 'oku fakatatau ia ki he fakamatala 'oku ha 'i he peesi 142 'oe Tohi na'e hiki 'e Vili Lausi'i 'i he 1930 mei he Tohi 'a Suli Afu Taunipua'a, 1900.
* 'Oku 'i ai e ngaahi ma'u kehekehe.
* Ko e fakahenoanaki ʻo e to'utangata 'o Valamotú moe to'utangata 'o Fotofili TH7, matamata ne fu'u kei si'i 'aupito 'a Valamotu 'i hono 'ave kia Fotofili TH7. Ka ko e fakamatala pe ia 'oku 'asi 'i he tohi hohokó.

Ko 'Aloko'ulu Fotofili 1
Ko e foha 'o Fotofili TH7

Ko e fānau 'a 'Aloko'ulu Fotofili 1 ko:
1. Fataimoemanu
2. Lupoutu'u Fotofili 2 ('oku toe 'iloa ko Tupoutu'u)

Ko e fānau 'a Fataimoemanú ko:
1. Siulolovao
Ko e 'ofefine 'o Sisitoutai, ko e foha 'o Tokemoana Toutaitokotaha.
2. ʻUngapapālangi
Ko e foha 'o Vakautafefine, ko e foha 'o Mulikihaʻamea TH15 TK11.
3. Sami Mafileʻoniua
4. Ngaluhaʻamea
Ko ʻena tamaí ko Maʻafuotuʻitonga, ko e foha ʻo Muimui Mapatongiaʻamanu TK13.
5. Mele ʻUngatea Vavaʻu
6. Meleane Sisi
7. Mele Himi ('Oku 'i ai e fakakaukau ko Mele ʻUngatea pē eni)
8. 'Ēsita Sisi ('Oku 'i ai e fakakaukau ko Meleane Sisi pe eni)
Ko ʻenau tamaí ko Teukiʻutavavaʻu, ko e tehina ʻo Sisitoutai, ko e ongo foha ʻo Tokemoana Toutaitokotaha.

Ko e fānau 'a Lupoutu'ú ('oku toe 'iloa ko Tupoutu'u) Fotofili 2 ko:
1. Siulolovao ko e Fotofilifefine Fotofili 3.
2. Tu'etau
3. Tōkanga
Fakatatau ki he ngaahi tohi hohoko ʻo Niuafoʻoú, matamata ne tokolahi e fānau mo e ngaahi hoa ʻo Lupoutuʻu. Ko ia ʻoku hokohoko atu pē ʻa e fekumi ki he fānau 'a Lupoutu'ú mo 'enau ngaahi fa'eé.

Nouti mo e Ma'ungatala:
* 'Oku kehekehe 'a e ngaahi tohi hohoko kia Fotofili mo hono Kāingá. Ko e ngaahi vakai ko eni ʻi he Mālō Tongá 'oku fakamā'opo'opo ia 'i he tohi hohoko ko e Fakaniuniuafo'oú.


Ko Vaeatangitauki'uvea TH8
Ko e foha 'o Fotofili TH7

Ko e fanau 'a Vaeatangitauki'uvea TH8, 'a ia na'e 'iloa ko Vaea TH8 ko:
1. Moeakiola TH9
2. Alaingaluafe
Ko 'ena fa'e ko Simuoko Tu'e, ko e 'ofefine 'o Ka'ulufonua III TT31 mo Tae Pahihi.
3. Lelenoa
4. Kafoamotalau TH11
Ko 'ena fa'e ko Palula, koe 'ofefine 'o Atamata'ila TK2 mo Tokilupe Ha'atu'unga.
5. Toa Moheofo 4TH
6. Longo
Ko 'ena fa'e ko Taumoe, ko e 'ofefine 'o Atamata'ila TK2 mo Tokilupe Ha'atu'unga, pea ko e tehina mo e fokonofo 'o Palula.
7. Kaloafutonga
8. Maluofisi
9. Humi Fakamolefonua
10. Luanilahi Luani 1
11. Talia'ulilahi Talia'uli 1
12. Fu'ikavamoli
Ko 'enau fa'e ko Sungu, ko e 'ofefine 'o Niumataiwalu mo Vaita'opeka, pea ko e fokonofo 'o Simuoko Tu'e. 
13. Toalangainuku
14. Tokotaha ha'ana 'a Tu'itokaloto. Koe taha ko eni 'oku 'ikai ma'u hono hingoa.
Ko 'ena fa'e ko Mapa pe Mapaha'ano koe fefine Ha'ano.


Ko Moeakiola TH9
Koe foha 'o Vaea TH8 mo Simuoko

Koe fanau 'a Moeakiola TH9 ko:
1. Moeakiola
Ko 'ene fa'e ko Latutama, koe 'ofefine 'o Fautave Pahihi.
2. Melemoifu
Ko 'ene fa'e ko Namoa, koe 'ofefine 'o Fakatakatutauelangi Tu'iha'ateiho 2 mo Uliafu, pea koe fokonofo 'o Latutama, ko hono mehekitanga.
3. Fakaholo
Ko 'ene fa'e ko Tu'akihala, koe 'ofefine 'o Fakatakatutauelangi Tu'iha'ateiho 2 mo Uliafu, pea koe fokonofo 'o Latutama, ko hono mehekitanga.
4. Tatafu
5. Vola
6. Simuoko
'Oku 'ikai ma'u e hingoa 'enau ngaahi fa'e.


Ko Tatafulahi TH10
Koe foha 'o Fotofili TH7

Koe fanau 'a Tatafulahi TH10 ko:
1. Sisikula
2. Paluvailolomoli
Ko 'ena fa'e ko Hoko'iamailangi (pe Hoko'iamoelangi), koe 'ofefine 'o Tungimana'ia Tu'iha'ateiho 3 mo Sinaitaka'ilotunofo TTF5.
3. Kinikilau
Ko 'ene fa'e ko Mateitalo, koe 'ofefine 'o Fehokomoelangifisi Tu'ilakepa 4 mo Sinaitakala'ifanakavakilangi TTF6.
4. Palutofita'e
5. Na'a
Ko 'ena fa'e ko Mafiha'ateiho, koe 'ofefine 'o Mateitalofisi, pea koe fokonofo 'o Hoko'iamailangi.
6. Tatafu Nunumoveisini
Ko 'ene fa'e ko Puleilangite, koe 'ofefine 'o Ve'ehala.

Ko Tatafu Nunumoveisini
Koe foha 'o Moeakiola TH9

Ko 'ene fanau ko Fakatoumafi, Takai (To'a Pea), Fa'e (To'a Pea), Lupetu'ulelei, Tupoukolotolu, Fuspongi mo Finau Ikahihifo. 'Oku 'ikai fakapapau'i pe na'a nau fa'e taha kotoa ka koe hoa 'o Tatafu Nunumoveisini ko Na'uli, koe 'ofefine 'o Ma'ulupepale Lavaka mo Tonu.

Nouti mo e Ma'ungatala:
* Na'e tomu'a tanaki 'a Tatafu Nunumoveisini ko e foha 'o Moeakiola TH. Ka kuo liliu eni ke muimui ki he fakamatala 'oku ha 'i he Tohi Hohoko 'a Fohe Ma'afutakinima, 1903, peesi 48 moe 49, 'a ia 'oku 'asi ai ko e tamai 'a Takai mo Fa'e, ko Tatafu (Nunumoveisini), ko e foha 'o Tatafu TH.


Ko Kafoamotalau TH11
Ko e foha 'o Vaea TH8 mo Palula

Ko e fanau 'a Kafoamotalau TH11 ko:
1. Tu'ionukulave TH12
2. Taufa
Ko 'ena fa'e ko Totonukuo'osi, ko e 'ofefine 'o Kau'ulufonua III TT31 mo Takalalahi Moheofo 3TH
3. Mohokoi
4. Langi
Ko 'ena fa'e ko Taa'ifusi, ko e 'ofefine 'o Tonga'uli, foha 'o Talia'ulilahi Talia'uli 1.
5. Tele'a
Ko 'ene fa'e ko Fisi'iika.
6. Viau
Ko 'ene fa'e ko Popua.


Ko Tu'ionukulave TH12
Ko e foha 'o Kafoamotalau TH11

Ko e fanau 'a Tu'ionukulave TH12 ko:
1. Silivaka'ifanga TH13
2. Toumo'ufiholo
3. Lahauku
Ko 'enau fa'e ko Langi.


Ko Silivaka'ifanga TH13
Ko e foha 'o Tu'ionukulave TH12

Nouti mo e Ma'ungatala:
* Na'e ngata leva 'a e tukufakaholo hifo 'a e Tu'iha'atakalaua 'i he laine famili ko eni, na'e 'ikai toe fie Tu'iha'atakalaua ha taha 'ia nautolu. Na'e alealea leva e hou'eiki ha taha ke hiki ki ai pea hiki kia Fuatakifolaha TH14, ko e foha 'o Tangakitaulupekifolaha (mokopuna 'o 'Uluakimata TT32 mo Fusipala Ha'amea, 'ofefine 'o Mataeleha'amea TK4 mo Kaloafutonga).


Ko Fuatakifolaha TH14
Ko e foha 'o Tangakitaulupekifolaha (mokopuna 'o 'Uluakimata TT32 mo Fusipala Ha'amea, 'ofefine 'o Mataeleha'amea TK4 mo Kaloafutonga).

Ko e fanau 'a Fuatakifolaha TH14 ko:
1. Talahiva
2. Lavaka
3. 'Uheina
Ko 'enau fa'e ko Nanasiha'ele, ko e 'ofefine 'o 'Ahovalu.
4. Mapaha'ano
Ko 'ene fa'e ko Nanasifuna, ko e 'ofefine 'o Tu'ilautala mo Fanua.  Ko Fanua ko e 'ofefine 'o Fakatoumafi, foha 'o Fakana'ana'a [TT34].
5. Manulevu
6. Tongata'e'iloa
7. Tongapele
8. Tongakovi
Ko 'enau fa'e ko Tupou Uangafa, ko e 'ofefine 'o Tupouto'a, foha 'o Mataeleha'ameaTK4 mo Humi Fakamolefonua.
9. Mo'ungaeteau
Ko 'ene fa'e ko Sisikovi.
10. Mapatoutai
11. Katea
Ko 'ena fa'e ko Tamutamu, ko e 'ofefine 'o Talakiha'amoa.
1. Mapatu'a
2. Tamutamu
3. Puhoiavatahi
Ko 'enau fa'e ko Fiapo, ko e 'ofefine 'o Talakiha'amoa, pea ko e tehina moe fokonofo 'o Tamutamu.

Nouti mo e Ma'ungatala:
* Hili e Tu'iha'atakalaua 'a Fuatakifolaha TH14 na'e 'ikai toe fie Tu'iha'atakalaua hono hako, pea toe alealea leva 'a hou'eiki ha taha ke hiki ki ai pea loto 'a Maealiuaki TK8, foha 'o Ma'afuotu'itonga TK6, ke ne tukuange 'a e Tu'ikanokupolu ki he foha hono ta'okete ko Tu'ihalafatai TK9, kae ha'u ia 'o Tu'iha'atakalaua.

Ko Manulevu
Ko e foha 'o Fuatakifolaha TH14

Ko 'ene fanau ko:
1. Tongafaleola
Ko e tama 'a Tunakaimanu
2. Tongamatamoana
Ko e tama 'a 'Otuangu, 'ofefine 'o Kapongalea Soakai mo Alailupelahi.
3. Mataele Tongotea 1
4. Fakaloloki'ana
5. Mafitoutai
Ko 'enau fa'e ko Tuituimoe'ao, ko e 'ofefine 'o Ma'ulupepale Lavaka mo Totonu.

Ko Tongafaleola (Foha 'o Manulevu)
Ko 'ene fanau ko:
1. 'Osaiasi Tonga Veikunekivai Veikune C1
2. Panuve
Ko 'ena fa'e ko Taufa'uli'uli
3. 'Amelia Tonga Vava'u
Ko 'ene fa'e ko Tupounoapapu
4. Tu'ihoua
Ko ene fa'e ko Talaliku
5. 'Uluifalefisi
6. Kefukaitamaki
7. Penisimani 'Akauola
Ko 'enau fa'e ko Vealapa


Siosateki Tonga Veikune C2
Ko e foha 'o 'Osaiasi Tonga Veikunekivai Veikune C1, ko e foha 'o Tongafaleola, foha 'o Manulevu, ko e foha 'o Fuatakifolaha TH14.
Ko e 'ata mei he tohi koe "Brown Men and Women or The South Sea Islands in 1895 and 1896", Edward Reeves, 1898, p67.

Ko Tongata'e'iloa (Foha 'o Manulevu)
Ko hono 'ofefine ko:
1. Seluvaia Tongata'e'iloa
'Oku 'ikai ma'u e hingoa 'o 'ene fa'e.

Ko Seluvaia Tongata'e'iloa na'e ma'uhoa mo Saipa Toamotu2, koe foha 'o Toakuomotui'eua Toamotu 1.
Koe hako 'o Seluvaia Tongata'e'iloa 'oku tauhi ia 'i he tohi hohoko koe Okoa Koloa Takuilau 'i he kupu kia Toamotu.


Ko Maealiuaki TK8 & TH15
Ko e foha 'o Ma'afuotu'itonga TK6

Pea ko e fanau 'a Maealiuaki TK8 & TH15 ko:
1. Mulikiha'amea TK11 & TH16
2. Ngalupepeloa
3. Manutu'ufanga
4. Mafitongutu
5. Tu'iolotau
Ko 'enau fa'e ko Lupemeitakui, ko e 'ofefine 'ofefine 'o Tungimana'ia Tu'iha'ateiho 3 mo Takalalahi.  Na'e tomu'a nofo 'a Lupemeitakui mo Maealiuaki pea toki nofo mo e ta'okete 'o Maealiuaki 'a Tupoulahi 'o fanau'i 'a Fakatoumafi mo Tongamana.
6. Kongakava
7. Fatuimoana
8. Tupouneiafu
9. Latutama VI
Ko 'enau fa'e ko Langilangiha'aluma, ko e 'ofefine 'o Ve'ehala 2 mo Tangikinatofetofe, ko e 'ofefine 'o Nukuhape Nuku 3.
10. Fakaheke
Ko 'ene fa'e ko Tu'iolotau
11. Taukaima'u
Ko 'ene fa'e ko Puleilangite, ko e tehina moe fokonofo 'o Langilangiha'aluma.
12. Ikahihifo
Ko 'ene fa'e ko Takuifi.
13. Lotea
14. Tupou Havealeta 1
'Oku 'ikai ma'u e hingoa 'ena ongo fa'e.

Nouti mo e Ma'ungatala:
* Hili e Tu'iha'atakalaua 'a Maealiuaki TK8 & TH15 ne tali 'e hono foha ko Mulikiha'amea TK11, na'e lolotonga Tu'ikanokupolu, ke ne tukuange 'a e Tu'ikanokupolu ka ha'u ia 'o Tu'iha'atakalaua.


Ko Mulikiha'amea TK11TH16
Ko e foha 'o Maealiuaki TK8TH15

Ko e fanau 'a Mulikiha'amea TK11TH16 ko:
1. Fatai'uvea
Ko 'ene fa'e ko Lapulou, koe 'ofefine 'o Havea Hikule'o Tu'iha'angana 11 mo 'Ungatea Tau'atevalu.
2. Tupou'ahau
3. Palumatamoana
4. Fehokomoelangi
Ko 'enau fa'e ko Mo'ungaeteau, 'ofefine 'o Fuatakifolaha TH14 mo Sisikovi.
5. Paluvava'u
Ko ene fa'e ko Toa'ila, koe 'ofefine 'o Mateitalo (foha 'o Mateitalofisi, foha 'o Tungimana'ia Tu'iha'ateiho 3) mo Finaulangi. 
6. Paluleleva
7. Palulongoteme
Ko 'ena fa'e ko Teuteufaiva
8. Fatukimotulalo Maealiuaki (Palu)
Ko 'ene fa'e ko Ikatonga, koe 'ofefine 'o Mohulamu Fua'amotu, ko e foha 'o Finauloloa (foha 'o Hafoka mo Manutapu, 'ofefine 'o Vakeʻihakau mo Tupoulolotava).
9. Lavamofa'oa
10. Veamotulalo
Ko 'ena fa'e ko Tohu'ia
11. Vakautafefine
Ko 'ene fa'e ko Latu
12. Vakameilalo
Ko 'ene fa'e ko Mapa, 'ofefine 'o Fuatakifolaha TH14 mo Tamutamu.
13. Mataeleha'amea
Ko 'ene fa'e ko Fatafehi

Nouti mo e Ma'ungatala:
* Na'e totau 'a Mulikiha'amea 'i he Tau Fakalelemoa, 1799. "Friendly Islands, A History of Tonga", Noel Rutherford, 1977, p 36. Tohi 'a Vason.
* Ko e Tu'iha'atakalaua fakamuimuí 'a Mulikiha'amea TK11 & TH16. Na'e foaki leva ʻe Taufaʻāhau Tupou I ʻa e hingoa Tungí ki he hako ʻo Mulikihaʻameá ke nau hoko ko e Nōpele ʻa ʻEne ʻAfió ʻi he puleʻanga foʻou ʻo Tupou I, pea fakanofo ki ai 'a Viliami Tungī Halatuituia, ko e fuofua Tungí ia, ko e foha 'o Fatukimotulalo Maealiuaki (Palu), ko e foha 'o Mulikiha'amea TK11 & TH16.


Fatukimotulalo Maealiuaki (Palu)
Ko e foha 'o Mulikiha'amea TK11 & TH16.
Viliami Tungi Halatuituia 'i he'ene kei si'i.
Ko e foha 'o Fatukimotulalo Maealiuaki (Palu)
Ko e tā fakatātā 'a e tangata 'aati Sueeteni ko Brodtmann, 1836



Viliami Tungi Halatuituia Tungi C1
Koe foha 'o Fatukimotulalo Maealiuaki (Palu), foha 'o Mulikiha'amea TK11 & TH16.


'Oku fa'a kehekehe 'a e ngaahi hohoko ki he ngaahi to'utangata ki mu'a he 1900, ka 'oku faka'ofo'ofa pē ia ke tauhi mo fakalau kotoa, he 'oku nau fakatolonga fakalūkufua hotau ngaahi fehokotakí. 'Oku siʻi haʻatau hanu, ka tau faka'atu'ia, ko e mālō hono tauhi mai 'e heʻetau ngaahi Kui kuo mama'o atú 'a e me'a 'oku tau lolotonga ma'ú. Ko e ngāue leva ia 'a kitautolu ke tau tānaki mo fakama'opo'opo lelei atu hotau fehokotakí ki he kaha'ú.

Ko e tohi hohoko ko ení ko e Tuputupulefanuá, ko e tohi hohoko 'a e Tonga kotoa. Ko hono taumu'á ko e fakatolonga 'o e uhotaha ne taa mei ai 'a e Tongá.

'Ofa ke hoko 'a e Tuputupulefanuá ko e tokoni ki he Tonga kotoa pe 'oku ne fie fekumi mo laukau 'aki hono tupu'angá.



Ngaahi Nouti moe Ngaahi Liliu:
[100411] To'o 'oe [ ] mei he ngaahi fakafikefika tu'i moe ngaahi hingoa
[011111] Tanaki 'oe 'ata 'o Takai mo Fa'e koe ongo To'a 'o Pea mei he peesi Bebo 'a Tupou Tauteoli Fakatoufifita.
[010512] Fakatonutonu 'ae fa'e 'a 'Aloko'ulu Fotofili 1 ko Valamotu, 'ofefine 'o Kaufusitu'a, foha 'o Ve'ehala. Kimu'a ai na'e hiki ko Tokangahahaufuifuilupe, 'ofefine 'o Lavelua Tu'i'uvea.
[010213] Fakafōtunga fo'ou e peesi.
[010119] Na'e tanaki e ongo 'ata ni (vakai ki he nouti [011111] 'i 'olunga) 'i he sino'i tohi hohoko koe 'ata 'o Takai mo hono tehina ko Fa'e, koe ongo To'a 'o Pea, ka kuo hiki mai ki heni kae 'oua ke lava hano vakai fakalelei 'oe ngaahi ma'ungatala he kuo 'i ai e ma'ungatala 'oku 'ikai ko ha 'ata eni 'o Takai eni mo Fa'e.



 
James Cocker 14Nov00