Ko e ʻata fakaʻofoʻofa eni ʻo e Taumafa Kava ʻi he Hilifaki Kalauni ʻo Tupou V.
Ko e Faitā ʻa Torsten Blackwood/AFP mei he Uepisaiti Pilitānia koe The Guardian

'Oku sīlongo leva ai 'a Pangai 'o tatali ke hā'ele hake 'a e Tu'ikanokupolú.

Ko 'ene 'afio pe 'a e Tu'ikanokupolu he Olovahá 'oku 'ikai toe tu'unoa ha taha mei he loto Pangaí 'o a'u ki tu'a Pangaí. Ko e vakai pē 'a Motu'apuaka kuo napangapangamalie pea tu'utai e me'a kotoa te ne kamata leva 'ene fakafeta'i ki he ngaahi ngāue kotoa pe kuo fakatū'uta ki Pangai, pea ko Lauaki tokotaha pe 'e angi mui ki aí, 'a ia ko e ongo 'Apa'apa 'oku na fakahoko 'a e fatongiá ni 'i he taimi ko ení. 'E kamata 'ena fakafeta'i mei he kavá, mei he kava si'isi'i tahá 'o faka'osi ki he kava lahi tahá. Hili iá te na hoko atu ki he ngaahi 'umú 'o kamata mei he 'umu iikí 'o faka'osi atu ki he ngaahi 'umu lalahí 'a ia ko e fanga puaka tohó mo e toho fakatefisí ia.

Ko e lolotonga ko ení 'oku fakaongoongo pe 'a Pangai ki he faifatongia 'a e ongo 'Apa'apá. 'Oku nofo mai pē mo e kau ngāue mo honau takí he tu'a Pangaí 'o talitali ki he taimi 'e hoko atu ai e angi 'a Motu'apuaká kia kinautolu.

Ko e 'uluaki angi atu leva 'a Motu'apuaka ki he kau ngāué: "Takatu'u mai, ko e ngāue ke fakatū'uta".

Ko 'ene fai mai pē 'a e 'uluaki angí, pea 'e laka atu leva e kau fekaú 'o vakai'i pe 'oku 'i ai ha kava pe 'umu 'oku 'ikai ke tuku fakalelei, pea te nau ngāue leva ki ai 'o fai hono fakalelei. Ko 'ene lava iá pea te nau ha'u ʻo nofo ki lalo pea 'e tali atu leva honau takí: "Kuo lava".

'E angi atu leva 'a Motu'apuaka: "Taka tu'u mai koe ngaue ke huohua'i".  Te nau laka atu leva 'o kamata hono huohua'i mei he 'umu kaveitau, pea kapau 'oku kina puaka pea 'e to'o 'ae puaka moe toumohomoho ki tu'a, pea ka 'oku kina kehe pe pea huohua'i pe 'o 'ikai ke toe 'a'au ki tu'a.  Ko 'enau a'u ki he 'umu fakahunga moe 'umu hula pea 'e puke fakataha hake pe 'ae toumohomoho moe 'ulu 'oe puaka 'o langa'i ki 'olunga, pea 'e sio atu e tokotaha ngaue ki mu'a, pea 'e pehe atu leva 'ae angi: 'U'ufi lelei 'ae ngaue".  'E tuku hifo leva 'ae puaka moe toumohomoho pea fakalelei 'ae ngaue pea toki o mai 'ae kau ngaue 'o nofo ki lalo.

'E angi atu leva 'a Motu'apuaka: "Takatu'u mai koe ngaue ke lau". 'E fua lau leva 'ae ngaahi 'umu moe fanga puaka pea toki hoko leva ki he kava.  Koe taimi 'e lau ai e ngaahi 'umu 'e kamata mei he ngaahi 'umu iiki 'o kamata mei he to'omata'u 'oe tou'a 'a ia koe kamata mei he 'umu kaveitau, hoko ai 'ae 'umu fakahunga, pea toki hoko 'ae 'umu hula.  'E hoko leva ki ai 'ae fanga puaka 'o kamata mei he puaka ha'amo, hoko 'ae puaka hula pea toki faka'osi ki he puaka toho.

Koe founga hono lau 'e lau kamata mei he taha 'ae tokotaha kae tu'u e tokotaha 'o tatali ki ha a'u 'ae lau ki he hongofulu.  Ko 'ene a'u 'ae lau ki he hongofulu pe 'e kaila leva 'ae tokotaha fatuu: "Taha", pea ka toe lau 'o lava ha hongofulu kehe, 'e kaila e tokotaha fatuu: "Ua", pea 'e fai pehe pe kae 'oua kuo 'osi e fa'ahinga 'umu ko ia 'oku lau pea toki hoko leva ki he fa'ahinga 'umu hoko mai.  Te nau lau e ngaahi 'umu ke 'osi pea hoko ki he kava 'o kamata ai pe mei he kava iiki 'o fakaa'u ai pe ki he kava lalahi.

Ka 'osi kotoa e kava hono lau pea te nau toki oomai leva 'o nofo 'i mu'a 'i he kau fekau 'o fakahaa 'ae me'a kotoa ne lau.  Neongo na'ana 'uluaki lau e 'umu pea toki lau e kava, ka koe taimi te na fakahaa ai 'ae ngaue te na 'uluaki fakahaa 'ae kava 'o kamata mei he kava iiki pea toki fakahaa fakamuimui 'ae fanga puaka iiki 'o faka'osi ai pe ki he fanga puaka toho.

Ko hono fakahaa 'oe lahi 'oe ngaue, tau pehe ka ne a'u e lahi 'oe kava fuataha ki he fu'u kava 'e teau fangofulu ma fa (144), 'e fakahaa atu: "Koe ngaue koe kava fuataha 'e teau", pea ki'i longo ai kae tali mai hano fakafeta'i, pea toki hoko atu: "Tupu ... koe kava 'e fa ngofulu moe kava 'e fa".  Tau pehe ne 'ikai a'u 'o teau ka koe 'umu kaveitau 'e fitungofulu ma valu (78), 'e fakahaa atu: "Koe 'umu kaveitau 'e fitongofulu moe 'umu 'e valu".

Ko 'ene lava hono lau ia pea pehe mai leva 'a Motu'apuaka: "Fakalelei mai homou tou'a".  'E toe vakavakai leva 'e he kau nofo 'i he Tou'a honau nofo'anga ke takitaha nofo ki hono nofo'anga pea fakaavaava moe Hala ke mahino.

Ka vakai mai leva 'a Motu'apuaka kuo maau 'e pehe mai leva Motu'apuaka: "Takatu'u mai ... tauhi e mu'aki 'oe kava ... 'o ngaohi ke holo".

'E laka atu leva 'ae kau fekau 'o tauhi mai 'ae kava 'o tu'utu'uni ke ngaohi ke holo.  Kapau koe kava ha'amo pe hula pea 'e vete leva 'ae 'akau ha'amo 'o tuku kehe pea fakatokoto leva 'ae kava 'o fakahanga tefito ki mu'a kae kata ki he tou'a.

'E angi mai leva 'a Motu'apuka: "Fesi", pea 'e fesi fakatokoto ai pe.  'I he 'osi 'oe fesi 'e fakahaa atu leva ki mu'a 'e he tangata ko ia na'ane fai 'ae fesi: "Kuo lava".

'E angi mai leva 'a Motu'apuaka: "Hoka pea hoka fakatu'unga uho".  'Oku fa'a ngaue'aki 'ae angi 'e taha 'o pehe: "Hoka pea hoka veteki", ka 'oku taataataha pe hono ngaue'aki. 'E tu'ulutui atu 'ae tangata ngaue 'o hoka ai 'aki 'ae kupu'i 'akau kuo 'osi fakamata ke masila. Te ne feinga'i ke ma'u e konga kava 'e tolu, 'a ia koe konga 'e taha 'e 'i ai 'ae uho 'oe fu'u kava.  Kapau koe kava toho pe toho fakatefisi, 'e teka'i ia mei hono vaka 'o tuku 'ae kava ki tu'a, pea fokotu'u ki 'olunga 'o fesi fokotu'u pe pea koe taimi 'e angi mai ai ke hoka, pea 'e kei fokotu'u ai pe 'o fai hono hokaa.  Ko 'ene maau pe pea tangutu atu leva e tangata ngaue 'o fakahaa atu: "Kuo lava".

'E pehe mai leva Motu'apuaka: "Ko 'ena 'ae tu'unga uho, mou tauhi ia 'o 'ave ke ngaohi ke holo". 'E tu'u leva 'ae tokotaha 'o to'o e konga 'i loto koe tu'unga uho ia, 'o 'alu mo ia 'o tuku atu ki he matu'a 'o Ha'a Ngata 'i he tu'a 'oe Taukava, 'i he Tou'a ke nau ngaohi ke holo.  'E takitaha leva 'ae ongo konga kava na'e toe 'e ha toko ua 'o tauhi ia ki he feitu'u 'oku 'i ai 'ae kava kae ki'i tuku mavahe ki mu'a 'o fakahangatonu atu kia Motu'apuaka.  Kapau koe kava fuataha pe toe kava si'isi'i ange na'e tu'utu'uni ke ngaohi ke holo, 'e 'ave kotoa pe ia kia Ha'a Ngata 'i he Tou'a ke nau ngaohi ke holo.  Ka he 'ikai foki ngaue'aki ha kava si'isi'i ka 'i ai ha kava lahi ange.

Lolotonga e ngaue 'a Ha'a Ngata ki hono fakama'a 'oe kava ke holo, 'e laka hake ha tangata mo ha lau'i hulu momoa 'o faliki e feitu'u 'oku teu ke hiki ki ai 'ae Holotaumafa moe ongo Angaikava.  Koe maau pe ia 'e hiki atu leva 'ae Holotaumafa moe ongo Angaikava 'o tangutu ki ai.  'E to'o atu leva ki ai 'ae fala tukikava moe ongo maka tukikava, pea 'oatu moe kava kuo 'osi hono ngaohi ke ma'a.  'E kamata leva 'ae Holotaumafa ke ne holo e taumafa ki he loto fala.

Koe lava hono holo e taumafa, 'e peluki mai 'e he Holotaumafa 'ae fala 'oku 'i loto 'ae kava kuo 'osi holo 'o ne hiki'i hake kae hopo atu ha tangata 'e taha 'o to'o e huluhulu ne tomu'a faliki kae tuku atu ki ai 'ae tano'a.  Koe tuku atu ko eni 'oe tano'a kuo 'osi hono kaukau'i.

Lolotonga hono tuku hake 'oe Tano'a ki he Holotaumafa, 'oku angi mai 'a Motu'apuaka: "Taka tu'u mai, koe ngaue ke fakaavaava".  'E tu'u mai leva e kau ngaue 'o le'ei e ngaahi kava moe ngaahi 'umu 'oku tuku fe'ungatonu moe Tano'a 'o tuku ki tafa'aki kae ha lelei e Tano'a ki he Olovaha mo hono ongo 'Apa'apa, 'a Motu'apuaka mo Lauaki.

Hili hono faka'ata'ata e ngaue pea foki e kau ngaue 'o tangutu ki lalo, 'oku fakahangatonu hake 'e he Holotaumafa 'ae Olovaha 'oe Tano'a ke hanga fakahangatonu ki he 'afio mai 'ae Tu'ikanokupolu.  'Oku ne hua'i leva ki he loto tano'a 'ae kava ne 'osi holo mei hono fala, pea ne veteveteki e kava ke totofu he loto tano'a.  'Oku ne puke hake leva e ongo va'e 'oe Tano'a 'oku taupotu ki ai 'o langa mamalie ki 'olunga 'ae Tano'a ke tu'u malele ki mu'a.  Koe 'uhinga eni ke sio mai ki ai 'a Motu'apuaka ki he lahi 'oe kava ne holo.  'E pehe atu leva 'e he Holotaumafa: "Koe taumafa e na'e holo".

'E pehe mai leva 'a Motu'apuaka: "Kuo holo, tuku atu .... tuku malie pe kae palu".  'E tuku mamalie hifo leva 'e he Holotaumafa 'ae Tano'a ki lalo ke tu'u lelei pea kamata leva 'ene palu 'ana neongo 'oku te'eki 'i ai ha vai.

Lolotonga e palu ko ia 'ae Holotaumafa, 'e toe angi atu leva 'a Motu'apuaka ki he ongo Angaikava: "Tafoki ki moua ... pea ui ha'amo vai". 'E tafoki leva e ongo Angaikava 'o hanga ki he tafa'aki ki he tu'a 'oe Holotaumafa 'o na fakatou ui le'olahi: "Vai". 'E leleaki'i mai leva 'ae 'ai'anga vai 'e ua ke takitauhi e ongo Angaikava, pea te na fakatou hu'i leva 'ae vai ki he loto Tano'a.  Ko kinaua 'oku na fakafuofua'i e lahi 'oe vai 'oku hu'i 'aki e kava, ka kuo pau pe ke na fakaongoongo kia Motu'apuaka ke ne toki ta'ofi mai e hu'i.  Ko 'ena sio pe kuo ngali ofi ke fe'unga 'ae vai, 'e hu'i pe 'ae Angaikava to'ohema kae tafoki 'o hanga mo sio fakamama'u kia Motu'apuaka, koe faka'ilonga ia kia Motu'apuaka kuo mei lahi fe'unga e vai.

'E angi mai leva 'a Motu'apuaka: "Vai taha".  'E ta'ofi leva 'ae vai 'ae Angaikava to'ohema kae kei hu'i pe 'ae Angaikava to'omata'u.  Ko 'ene pehe pe kuo fe'unga e vai ke totofu kotoa e hou'eiki 'i he ongo 'alofi moe kau tou'a te ne fakatafetafe leva 'ae vai kae hanga ki mu'a kia Motu'apuaka 'o sio fakamama'u ki ai.

'E angi mai leva 'a Motu'apuaka: "Ta'ofi e vai".  'E tuku leva e hu'i kae hoko atu pe hono palu.

'E angi mai leva 'a Motu'apuaka: "Palu, pea fakatatau, pea tui hao fakama'u".

Ka lava leva 'ae fakama'u tu'o tolu 'ae Holotaumafa 'e angi atu leva 'a Motu'apuaka: "Palu ki lalo pea 'ai ange 'ae fau."  'E palu ta'etuku leva 'ae Holotaumafa pea hoko atu ai pe mo hono tatau pea mo hono ngaohi ke ma'a 'ae taumafa mo tatali ai pe ki he angi hoko.

'I he taimi 'oku fakahoko ai e palu 'oku 'ataa leva ke fai e ngaahi fakamalanga. Lolotonga e fakamalanga 'oku fakafuofua'i 'e Motu'apuaka pe koe ha e 'umu 'e fe'unga ke fono 'aki 'e he Taumafa Kava.  'E hokohoko atu pe 'ae fakamalanga kae 'oua kuo pehe 'e Motu'apuaka kuo fe'unga. Kapau leva koe 'umu hula kuo pehe 'e Motu'apuaka 'e totofu ai e Taumafa Kava te ne angi mai leva: "Taka tu'u mai, tauhi mai 'ae mu'aki 'oe 'umu hula ki mu'a ni". 'E tauhi atu leva e 'umu kuo tu'utu'uni ke fono 'aki 'e he Taumafa Kava ki mu'a pea foki mai e kau ngaue o nofo ki lalo o tali e angi hoko.

'E angi atu leva 'a Motu'apuaka: "Fakalanga e puaka ki tu'a pea tafa".  'E tu'u atu e kau tangata ngaue 'o fakalanga e puaka ki 'olunga kae to'o atu e toumohomoho mei he kato 'o folahi pea tuku hifo ki ai 'ae puaka 'o kamata hono tafa.

Ko hono tafa 'oe puaka 'oku kamata mei hono to'o 'oe 'ate mei hono hunuki 'o hili ha me'i toumohomoho pea 'ave 'o tuku fakahangatonu atu ki he Olovaha. 'E tafa leva e puaka 'o to'o kongokonga lalahi pea koe hingoa eni 'oe ngaahi konga ko ia:

'Ulu - ko e huohua,
Ongo alanga mu'a - ko e keu mu'a
Ongo alanga mui - ko e keu mui
Tu'a - ko e fakala'aa
Fatafata - ko e feleoko
Tu'ungaiku - ko e fuefue.

Lolotonga hono tafa e puaka 'e toe angi mai 'a Motu'apuaka: "Vakili ki tu'a 'ae 'umú". 'E tu'u atu e tangata ngaue 'o toe fola atu ha toumohomoho pea vakili faka'otu'otu ki ai 'ae 'ufi kano 'umu.  Te ne li leva hono nima to'omata'u ki he tau ua'i 'ufi takitaha 'o ne lau taki ua 'o pehe: "Taha ua, tolu fa, nima ono, fitu valu, hiva 'ulu".  Te ne fakaha atu leva kia Motu'apuaka: "Koe 'umu ni koe kano kau 'ufi".

Koe 'osi hono tafa 'oe puaka 'e pehe mai leva 'a Motu'apuaka: "To'o e 'ufi e tolu pea to'o ki ai e fakala'a, pea tauhi mai ia ki mu'a koe fono e taumafa". 'E to'o leva e 'ufi ko ia fakataha moe tu'a 'oe puaka pea 'ave o tuku fakataha atu moe 'ate ma'ae Olovaha.

Ko 'ene lava pe ia pea 'e hoko atu e angi 'a Motu'apuaka: 
"'Ai e huohua ki mu'a pea koe fuefue ki mui, koe keumu'a moe keumui ki he huohua, koe keumui moe kumu'a ki he fuefue, pea koe feleoko ke 'ai ia ki he kato. 
'Ai e 'ufi taunga'ahoa moe 'ufi e taha ki mu'a ki he huohua, pea 'ufi e tolunga'ahoa moe 'ufi e taha ki he fuefue, pea 'ai hono toe 'oe 'ufi ki he kato. 
Tauhi mai 'ae tu'unga 'i mu'a kiate au mo 'emau 'alofi, pea tauhi e tu'unga i mui kia Lauaki mo 'enau 'alofi, pea tauhi 'ae kato kia Ve'ehala".

Koe vahevahe fono ko eni 'oku ui ia koe Fono Vaetolu 'i Pangai.  'Oku 'uhinga e vaetolu ki he taha 'ae Olovaha, taha 'ae 'Alofi, pea taha 'ae Fasi.  'Oku toki hoko pe 'ae fono vaetolu kapau 'e 'i he Taumafa Kava ha taha 'i he ongo Fasi 'Alofi 'a Ve'ehala 'i to'ohema mo Ma'afu Tukui'aulahi 'i to'omata'u, pe ongo Fasi Tapu 'a Ata 'i to'ohema mo Vaha'i 'i to'omata'u.  Kapau 'e 'ikai 'i ai ha taha 'ia kinautolu 'e Fono Vaeua pe 'a Pangai, 'a ia koe taha ki he Olovaha pea taha ki he 'Alofi, pea fekau 'e Motu'apuaka ke fahi ua e feleoko 'o takitaha e tu'unga, 'a ia koe 'ave konga ki he huohua ki mu'a pea 'ave konga ki he fuefue ki mui.

'E hoko leva hono tufaki 'oe fono.  Kapau 'e Vaha'itaha 'i to'omata'u 'a Niukapu pe koe Tu'ipelehake, 'e fua fakafono ia pea toki tufaki e toenga 'oe 'Alofi ko ia.  Kapau 'e vaha'itaha 'i to'ohema 'a Nuku, 'e fua fakafono ia pea toki tufaki e toenga 'oe 'Alofi ko ia.  Kapau leva ko ha taha kehe ia 'oku vaha'itaha 'e angi mai leva 'a Motu'apuaka 'o pehe: "'Omi ha'aku fono pea tufaki".

Ko 'ene maau leva 'ae tufaki e fono 'ae ongo 'Alofi pea 'e tuku ai 'o tatali kae 'oua ke ha'u e kaifono 'ae Olovaha, 'a ia ko Tuisoso 'oku fa'a kaifono he Tu'ikanokupolu, pea ka 'ikai 'e kumi mai ha taha muli he 'oku 'ikai ngofua ke kai fono ha Tonga he Tu'i.  Koe foki atu ko ia 'ae kaifono 'ae Tu'i pea toki takitaha ui 'e he hou'eiki moe kau matapule 'enau kau kaifono ke nau omi 'o to'o 'enau fono.  Ko 'ene lava pe ia 'oku fakahaa atu leva 'e he Angaikava to'omata'u kia Motu'apuaka: "Kuo ma'a e taumafa ni".

Pea 'e tali mai leva 'a Motu'apuaka: "Taka tu'u mai koe kavaa ..." pea tali atu 'e he taki 'oe kau ngaue: "Koee ..." pea hoko mai e angi: "... moe ngauee ..." pea toe tali atu: "... koee ...", pea pehe mai leva e angi: "... tauhi ia koe kava 'o Lauaki".  'E tali mai leva 'a Lauaki: "Fakafeta'i ... mou takatu'u mai tauhi e kava moe ngaue ki tu'a pea tauhi ke malu".

'E takatu'u tokolahi mai leva e kau ngaue 'o fetuku kotoa mai e kava moe 'umu 'o 'ave ki tu'a, tukukehe pe 'ae ongo kava ne tauhi ki mu'a mei he kava na'e teuteu ke holo ma'ae taumafa.  'E hiko kotoa moe veve ke ma'a e Pangai pea koe fe'alu'aki 'ae kau ngaue 'e fou kotoa ai pe 'i he ongo tafa'aki 'o Tovi mo Mohulamu koe ongo hala ia ki Pangai.

Ko 'ene maau pe 'a Pangai pea oo kotoa leva 'ae kau ngaue 'o nofo ki lalo 'o tali ai ki he angi hoko.  'E angi mai leva 'a Motu'apuaka: "Ha'u ki mu'a ha toko ua ... ko ena e ongo kava 'i mu'a ... koe kava 'o .... pea tauhi e konga kava koee koe kava 'o ... " pea ne tala atu e hingoa 'oe ongo hingoa ke 'ave ki ai e ongo kava.  'Oku fa'a tauhi e konga kava 'e taha ki ha taha mei he Ha'a Falefa koe 'uhii ko kinautolu 'oku nau tauhi 'a Kauhala 'Uta mo Kauhala Lalo pea 'oku mahu'inga honau va mo Motu'apuaka.  Pea 'oku fa'a tauhi e konga kava 'e taha ki ha taha mei he Ha'a Fokololo'oehau koe 'uhii ka fai ha ha'ele ki tahi ko Ha'a Fokololo'oehau te nau tauhi e ha'ele ko ia.  Ka koe me'a fa'iteliha pe ia 'ae Tu'ikanokupolu mo Motu'apuaka pe kohai 'e 'ave ki ai 'ae ongo kava ko eni.

'I he 'osi hono tauhi e ongo kava ko ia 'e angi mai leva Motu'apuaka: "Tokonaki 'o fakatau".  'E hu mai leva ki loto 'ae tokotaha kuo fili ke ne tufa 'ae kava ko ia, koe Fakataukava, 'o ne tu'u fakatafa'aki ki he tafa'aki to'ohema 'oe Ngaohikava, kae 'ata 'ae Angaikava to'omata'u ke ne ui 'ae kava.  'E puke fakanima ua 'e he Fakataukava 'ae ipu kava 'o le'ei ke hanga 'ae ipu ki he Ngaohikava kae fakahangatonu 'ae take'i ipu ki he Olovaha.  Te ne tulolo hifo leva moe ipu 'o hange ka ne ohu'i e ipu 'i he funga kava.  Ko 'ene teuteu ki he taimi 'e hiki hake ai 'e he Ngaohikava 'ae fau taukava pea ne kape'i hake leva 'ae ipu ke hanga hake ki he fau taukava kae fakahifo tonu hifo ki ai 'ae kava.  Ko 'ene fe'unga pe kava he ipu te ne tu'u hake leva 'o tafoki 'o laka fakahangatonu si'i atu ki mu'a 'o tatali ai ki he ui 'ae Angaikava: "Kava kuo heka".

'E angi mai leva 'a Motu'apuaka: "'Omi ia ki heni ma'a Tupou".  Koe 'uluaki kavá leva ia pea 'e laka leva e Fakataukavá 'o 'ave 'a e taumafá ki he Olovahá. Ko e faifoʻou foki ia hotau kuongá ni, ko e kuonga maama mo melino, ka ko e kuonga ki muʻá ko e fua kavá naʻe maʻu ia ʻe he taha kehe naʻa konaá ai ʻae Haú. Kaekehe ko e lava ʻa Tupoú pea toki ʻataa leva 'a e toenga kava ʻo hono pangaí. Kapau 'oku 'i Pangai 'a e Tu'ipelehaké ko ia 'e kava uá pea 'e 'ave fakalongolongo pe 'ene kavá 'o 'ikai toe ui.  Ko e kava tolú ko e kava ia 'o Lauaki.  Ko e kava faá ko e kava 'a Tungī pea 'oku ui ia koe Kava Hē.

'E tufa leva 'ae kava 'ae feitu'u 'Alofi to'ohema kae tatali e feitu'i 'Alofi to'omata'u.  Ko 'ene a'u hake pe 'ae ui ki he kava 'o Mapakaitolo, pea 'e hoko leva 'ae kava 'o Motu'apuaka.  Ko Mapakaitolo 'oku Inu'angakava pea ka 'ikai 'i ai 'a Mapakaitolo ko Faka'iloatonga, pea ka 'ikai kinaua pea ui he fanga fototehina 'o Ha'a Ngata Motu'a 'a ia ko Ma'atafahi, Tu'akalau, Hafoka 'Eua, Motu'ahala, Tu'akalaulele, Kaumatule, Vakalahi pe Hokoniniva.

'I he 'oatu 'oe kava 'o Motu'apuaka 'e 'ikai te ne ma'u leva ka ne tuku hifo 'e ne ipu ke tau hono take ki he kelekele 'o ta'ofi ai kae hoko atu hono fatongia ke lava lelei 'o totofu kotoa 'a hou'eiki moe kau matapule 'o a'u ki he ongo Angaikava pea koe toe pe 'ae Ngaohikava, pea 'e pehe atu leva 'ae Angaikava: "Koe toe taumafa".  Koe toe taumafa koe toenga ia 'oe kava 'oe Taumafa kava, koe 'inasi totonu ia 'oe Ngaohikava pea 'e pehe mai leva 'a Motu'apuaka: "Tuku ia ma'ae taukava".  'E holoholo leva 'e he Ngaohikava 'ene fau 'o tuku ki he loto Tano'a kae fu 'ene kava.

Kae kapau 'e pehe atu 'e he Angaikava "Koe toe taumafa" pea vakai mai 'a Motu'apuaka 'oku kei toe ha 'eiki lahi 'i he tu'a 'oe kau Tou'a 'e tali mai 'a Motu'apuaka i hono fakaha atu 'oe toe taumafa: "Holo e too kae 'ave ia ma'a ..." pea ne ui ai e hingoa 'oe 'eiki ko ia. Koe tali ko eni 'a Motu'apuaka ko 'ene kole fakamolemole ki he Ngaohikava 'a ia foki koe Holotaumafa ia ke 'oua e mamahi 'i he'ene too he tufa kava kae 'ave hono 'inasi ma'ae 'eiki 'oku te'eki ma'ukavá. Koe tokotaha 'eiki lahi pe 'e lava ke ne ma'u e 'inasi 'oe Ngaohikavá.

Ko 'ene 'inasi kava kotoa pe 'a e Pangai pea toki ma'u leva 'e Motu'apuaka 'ene kava. 'E tanaki kotoa leva 'a e ngaahi tokonaki 'oku kei toe 'i Pangai ke 'ave atu ki he tu'a Pangai 'o tufaki. 'E tu'u mai leva ha taha 'o e kau tangata ngaue 'o taa'i e Tano'a pea ne hiki ki 'olunga 'o 'ave atu ki he tu'a Pangai.

Pea ko e faka'osi 'o e Taumafa Kavá 'oku fakahoko ai 'e Vaha'i hono fatongia ko e Fakafisikava. Pea hili pe iá ko e lava ia 'a Pangaí pea hā'ele leva 'a e Tu'ikanokupolú kae toki mātuku 'a e toenga ʻo Pangaí.