Ko e ngaahi Tapu eni 'e ni'ihi 'i he Anga 'o e Nofo 'i Ono'aho´

Koe ngaahi tapu ko eni´ koe ngaahi tō'onga tupufakaholo na'e pule'i 'aki e feohi 'ae kāinga 'i ono'aho´.  Na'e tō hono kamata ako'i 'i 'apī ki he fa'e´ pea tupu ai e lea koe "tama tu'u he fa'e´".  Koe faka'ilonga 'o ha taha na'e "tokoto he kaliloa´" (akonaki'i 'e he'ene fa'e´), 'a ha taha na'a ne tauhi ma'u e ngaahi tapu´ pea lau ai koe taha "anganofo" (poto he anga´). 

Na'e a'u foki e mamafa 'oe ngaahi tapu´ ni ki he manavahē 'ae kāinga´ he maumau tapu´ na'a hoko ha ngaahi fakatamaki pe fakamala'ia.  'Ikai ngata ai na'e fakamā mo ngalivale ki he kāinga´ ka 'iloa ha tapu kuo maumau'i 'ia tekinautolu.  Na'e a'u pe ki he tu'unga ka hoko ha ha'aha'a pe faingatamaki kuo hu'uhu'u e kāinga pe koe hā e tapu kuo maumau'i´.  

'Oku ngali tōtu'a mo fakapōpula 'ae ngaahi tapu e ni'ihi, ka 'oku 'asi pe lelei 'i honau ngaahi taumu'a´, tautautefito ki he maau 'ae nofo 'a kāinga 'i ono 'aho´.  'I he ngaahi 'aho´ ni kuo kamata ke pulia atu e ngaahi tapu e ni'ihi pea feliuaki e ngaahi tapu e ni'ihi.  Kuo ake mai e fakalakalaka´ pea tau ma'u ai ha ngaahi mahino kehekehe kae 'uma'ā ha ngaahi tau'ataina fakafo'ituitui lahi ange.



Fanau ki he Tamai Tapu ke te ala ki he mata pe 'ulu 'o 'ete tamai´.
Tapu ke te tui hono vala´.
Tapu ke te kai 'i hono funga´ pe kai 'ene toenga kai´.
Tapu ke te hū ki hono fa'ahi fale´.
Tapu ke te helu 'aki hono helu´.
Tapu ke te tokoto 'i hono mohe'anga´.
Tapu ke te lea pe anga ta'efe'unga ki ai (kau ai e kapekape, kaila, taungutu).
Ka malolo na'a´ te ta'ovala liongi (ta'ovala mahehae pea pūlou) pea tukuange pe tutu'u hoto lou'ulu´. 
Tuonga'ane ki he Tuofefine Tapu ke te nofo ofi fakataha mo hato tuofefine 'i ha feitu'u (na'a hoko ha fa'ahinga me'a ta'etaau pea te sio pe fanongo fakataha mo ia ki ai).
Tapu ke te ala ki ha'ane me'a.
Tapu ke te lea pe anga ta'efe'unga ki ai.
Tapu ke te lea pe anga ta'efe'unga ki hono hoa´, ko hoto matāpule ia.
Tuofefine ki he Tuonga'ane  Tapu ke te nofo ofi fakataha mo hato tuonga'ane 'i ha feitu'u (na'a hoko ha fa'ahinga me'a ta'etaau ka te sio pe fanongo fakataha mo ia ki ai).
Tapu ke te ala ki ha'ane me'a.
Tapu ke te lea pe anga ta'efe'unga ki ai.
Tapu ke te lea pe anga ta'efe'unga ki hono hoa´, ko hoto matāpule ia.
Na'e makatu'unga 'i he ngaahi tapu 'oe tuofefine moe tuonga'ane´ 'ae tapu ke fahu ha tuofefine 'i hano tuonga'ane.  Vakai ki he ngaahi tapu 'ae kāinga ki he fahu´.
Fanau ki he Mehikitanga Koe mehikitanga´ koe tuofefine tamaitaha ia 'oe tamai´.  Ka ʻi ai ha mehikitanga fa'etaha ʻoe tamai´, na'e mālohi ange pe 'ae tapu 'ae mehikitanga tamaitaha´, ka na'e fa'iteliha pe kāinga takitaha 'i he anga 'enau fakahikihiki mehikitanga.  Na'e fa'a pau'u 'aki pe 'ae mehikitanga fa'etaha moe tamai´ koe mehikitanga-toupili, koe pehē koe mehikitanga pe ia mo ngāue.  Ka koe mehikitanga´ naʻe mahino pe koe pule tu'ukimu'a ia moe fahu tautonu 'oe fanau 'a hono tuonga'ane´.  Na'a´ ne fa'iteliha kiate kinautolu pea ko 'ene totonu ta'e'eke'i ke polopolo 'i he'enau me'a kotoa pe, tukukehe pe ʻae pule ʻae ʻEikimaama´, ʻa ia koe mehikitanga ia ʻoe mehikitanga´.
Tapu ke te ala ki he mata pe 'ulu 'a hoto mehikitanga´.
Tapu ke te kai ha me'a kuo vaha'i ma'ana pe ko ha'ane toenga kai.
Tapu ke te ala pe ngaue'aki ha'ane me'a.
Tapu ke te lea pe anga ta'efe'unga ki ai (kau ai e kapekape, kaila, taungutu).
Ka malolo na'ate ta'ovala liongi (ta'ovala mahaehae mo pūlou) pea tukuange mo tutu'u hoto lou'ulu´. 
Kāinga ki he Fahu Koe fahu´ koe tuʻunga fakalangilangi ia 'oe tamai´.  Na'e mahino 'i he fahu´ ʻae tupuʻanga totonu ʻoe tamai mo hono kāinga´ pea toe mahino ai moe anganofo 'ae fa'e´ 'i he kāinga ne ha'u mei ai.  Kuo liliu mamālie mai ʻae anga ʻoe tauhi fahu´ ʻo aʻu mai ki hotau kuonga´ ni pea ʻoku takitaha faʻiteleiha pē fāmili ʻi he anga ʻo ʻenau tauhi fahu.  ʻOku hoko atu e fakamatala ki he fahu´ ʻi he peesi ki he fahu´.
Koe tapu 'e ua na'ane kasia e tapu 'oe fahu´. 
Na'e kasia 'e he tapu 'oe tuofefine moe tuonga'ane´ 'ae tapu 'oe fahu´, pea tapu ai ke fahu ha tuofefine 'i hano tuonga'ane. 
Na'e toe fa'a kasia 'e he tapu 'oe hou'eiki´ 'ae tapu 'oe fahu´.  Ka me'a ha hou'eiki 'i ha ouau, na'e fa'a kau fakataha 'ae fahu´ mo hono kāinga´ 'i hono fakahikihiki'i 'oe hou'eiki´, koe tu'ukimu'a 'oe fonua´.  'I he taimi tatau pe na'e fa'a tauhi pe 'ae fahu´ ia koe fahu kae tauhi pe 'ae hou'eiki koe hou'eiki.  Na'e fai pe ki he felotoi 'ae kāinga´. 
Ki he kolo moe fa'itoka 'oe famili 'ete Tamai  Na'e makatu'unga 'ae ngaahi tapu´ ni mei he tapu 'oe fanau ki he tamai.
Tapu ke te 'ai ha me'a ki hoto 'ulu´ (sei, tatā).
Tapu ke te lea tu'u, kai tu'u, ifi tapaka tu'u.
Tapu ke te longoa'a (kau ai e fakaulu, kata, kaila).
Tapu ke te lea, anga pe vala ta'efe'unga ki ai.
Kāinga ki he Hou'eiki  Koe hou'eiki´ koe tu'ukimu'a ia 'oe fonua´ pea fakalangilangi'i 'i he ngaahi ouau fakafonua´.  Na'e hange 'ae hou'eiki koe fahu fakafonua 'oe ngaahi fahu fakakainga´, pea na'e filifili fakalelei honau ngaahi hoa ki he taumu'a ko ia´.
Tapu ke te nofo 'o ma'u'olunga ange hoto 'ulu´ 'i he 'ulu 'oe hou'eiki´, kau ai hono 'ai ha me'a ki hoto 'ulu´ (tatā, fakamalu, sei, tekiteki) tuku kehe ka ne faka'atā mai.
Tapu ke te lea tu'u, kai tu'u, pe ifi tapaka tu'u.
Tapu ke te longoa'a (kau ai e fakaulu, kata, kaila).
Tapu ke te lea pe vala ta'efe'unga ki ai (kapekape, ta'eta'ovala).
Polopolo 'e te me'a lelei´ ma'a hou'eiki.
Koe tapu ki he hou'eiki na'e malohi taha 'i he mo'ui 'ae kāinga´.  Hange ko ia kuo 'osi vakai ki ai he fakamatala ki he ngaahi tapu 'oe fahu´, na'e kāsia 'e he tapu 'oe hou'eiki´ 'ae tapu 'oe fahu´.  'Ikai ngata ai, na'e toe kāsia 'e he tapu 'oe hou'eiki´ 'ae tapu 'oe tuofefine moe tuonga'ane´ he na'e fakangofua pe femali'aki kāinga ofi 'a hou'eiki kapau na'e felotoi ki ai 'ae ngaahi 'ulu'i kāinga´ (ngaahi mehekitanga moe tu'unga 'ulumotu'a). 
Na'e mo'ui 'aki 'e he kāinga´ 'enau tui fakatalatupu'a ko honau tu'ukimu'a fakafonua´ 'ae hou'eiki´, pea nau tauhi ma'u ai 'ae tapu 'oe hou'eiki. 
Kāinga ki he Ngaahi Tui Talatupu'a Tapu ke te tafi po'uli (na'a 'au hoto kāinga ki Pulotu - mate).
Tapu ke te mapu pe tolomoa po'uli (na'a hoka'i 'e he tevolo hoto fo'i mata´).
Tapu ke tanu ha koloa maka mo ha pekia na'a akafia e pekia (kae mahaki'ia e kāinga´).
Tapu ke te kaukau po'uli (na'e 'ahia kita 'e ha fa'ahi kehe pea te puke faka'āvanga).
Vakai ki he peesi fā'ele ki he ngaahi tapu fekau'aki moe feitama´.

James Cocker 14Nov00