Ko e Ngaahi Me'akai 'a e Tongá

Ko e ngaahi me'akai pe me'atokoni eni 'e ni'ihi 'a e Tongá 'oku ma'u ki ai ha ngaahi fakamatala.


 
Me'akai Fakamatala
Fakaovaka Mahalo koe me’akai ni ne manakoa makehe ki he kau Ovaka ‘o tupu ai hono ui koe Fakaovaka ka ko hono hingoa maheni koe Lo'ilesi. Vakai ki he fakamatala ki he Lo'ilesi.
Halalutu Koe me’akai eni na’e ngaahi mei he fua’i longolongo. Na’e fahi ‘ae fua’i longolongo ‘o kape hono kakano ki tu’a. Na’e tuki leva e kakano ke molu pea hu’ihu’i vai ‘o tatau.  Na’e tanaki e vai ne tatau ki ha kumete ‘o fakatoka ha ‘aho ‘e taha pe ua.  Hili pe ia hua’i mamalie leva e vai kae fakatotoe ‘ae totoka pea ‘ave o fakamomoa.  Na’e tanaki leva e totoka momoa ‘o tuku ke toki ngaahi mei ai e Halalutu ‘o fakatatau pe ki hono fiema’u, ‘a ia na’e hu’ihu’i ‘aki pe ia ha vai lili ki he’ene fatufatu fe’unga, pea koe Halalutu leva ia.
Na'e toe lava pe ke ngaahi ‘ae Halalutu mei he totoka’i manioke tama 'i he founga tatau kapau na’e ‘ikai ma’u ha fua’i longolongo. 
Na’e lahi hono ngaue’aki ‘oe Halalutu ki hono fafanga ‘oe kau mahaki.  Na'e ‘osi tanaki pe ‘ae totoka momoa ‘o tuku fakalelei pea ko hono fiema’u pe pea hu’ihu’i atu leva he taimi pe ko ia.
Hami Na’e ngaahi e Hami mei he niu matahihiloku.  Vakai ki he fakamatala ki he Hihiloku. 
Na’e avangi ‘ae niu matahihiloku ‘o inu pe hua’i hono huhu’a kae fakafonu tahi pea tapuni malu ‘o tuku kae 'oua kuo pala hono kakano.  ‘I he taimi ko ia kuo homohomo hifo ‘ae kakano’i niu ‘o fio moe huhu’a’i tahi, ‘a ia koe Hami ia.  Na’e ngaue’aki leva ‘ae Hami ke hu’ihu’i ‘aki ‘ae ngaahi lu kehekehe, ngaahi ‘ota kehekehe, pe kiki ‘ata’ata ‘aki pe ‘ae me’akai.
Na’e ‘ikai fu’u namu lelei 'ae Hami kae tokua ko ‘e te anga pe ki hono nanamu kuo te ma’u leva hono ifo.  'I he kuonga ki mui mai na'e tanaki moe polo moe onioni ki he hami, ka kuo fai pe 'o fetongi 'e he hina sio'ata 'ae fo’i niu pea tupu leva mei ai 'ae kalasi kehekehe 'oe Vaipolo.
Hihiloku Ko hono kai ‘ata’ata eni ‘oe niu mata kuo toki kamakamata motu’a kae kei huhu’a mo molu hono kakano.  Na’e hihi hake hono kakano ‘oku ngapelupelu mo ngaloku ‘a ia koe tupu’anga ia ‘oe Hihiloku.
Hoho Koe me’akai ni na’e ngaahi mei he ‘ufi pe koe kumala, pea ui fakatatau ai pe ki he me’akai na'e ngaahi mei ai hange koe Hoho-‘ufi pe Hoho-kumala.  Ko hono ngaohi na’e tele ‘ae me’akai ‘o tongitongi iiki pea lolo’i taufua ki ha lou fusi ‘osi a ‘o ta’o.  ‘Oku pehe koe me’akai ‘amio pea hange ‘oku anoano melie ‘i he fuoloa hono tuku. 
Na’e fa’a lahi hono ngaahi ‘oe Hoho ‘o ka mahu ‘ae ta’u pea ngalingali ‘e vave ange ha’ane maumau ‘i hano faka’aonga’i.  ‘I he taimi ‘e taha kapau koe teuaki ha ki’i folau nounou pe fa’ahinga ngaue lahi mo fuoloa, ‘e teuteu’i leva ha ‘umu hoho kimu’a, ke toki ma’u me’atokoni mei ai ‘ae kau folau pe kau ngaue ‘amui, kae ‘ata honau taimi kotoa ki he fatongia ‘oe folau pe ngaue ke fakahoko. 
Neongo na’e lolo’i taufua ‘ae Hoho ‘o hange pe koe Lo'i 'Ufi pe koe Lo'i Kumala ko hona faikehekehe he na’e tongitongi iiki ‘ae Hoho kae tofi kongakonga lalahi ‘ae Lo’i.  Vakai ki he fakamatala ki he Lo’i.
Kai Hamu Ko hono kai ‘ata’ata pe ‘o ha konga me’akai ta'e 'i ai ha kakano'i manu ke kai 'aki.  Mahalo koe ma’u pe hono hingoa mei he to’onga kai ko ia - ‘ikai foki fu’u ifo pea hange ‘oku u’u hamuhamusi pe ‘ae konga me’akai.
Vakai ki he fakamatala ki he Kiki.
Kataki Koe Kataki ko hono kiki ‘aki e me’akai ‘ae niu motu’u ‘ata’ata.  Na’e fa’a hihi loloa pe ‘ae niu motu’u ‘o tongitongi.  Fakatokanga'i ko hono pu'aki 'oe fo'i lea koe kataki ka 'oku ikai koe kaataki.
Kiki Kapau ‘oku ma’u ha kakano'i manu ke kai 'aki ha konga me'akai 'oku ui ia koe kiki 'oe houa kai ko ia. 
Vakai ki he fakamatala ki he Kai Hamu. 
Kumala Koe ngaahi fa'ahinga 'e ni'ihi 'oe kumala koe Kumala Kula, Kumala Tea moe Kumala Lesi.
Lo'i Koe Lo‘i ko e fakanounou pe ia ki ha ki ha fa’ahinga kiki pe me’akai kuo lolo’i taufua pea mohoo kuo anoano ‘ae kiki pe koe me’akai ko ia ‘i he niu, hange koe Lo'ilesi, Lo'ifeke, Lo’ifonu, Lo'ito'o, Lo'ikaloa'a, Lo'imei pe Lo'ihopa ‘o fai atu. 
‘I he ngaahi taimi ki mui ni mai ne manakoa moe ngaahi lolo’i fo’ou hange koe Lo'ihoosi, pea toe tanaki ki ai moe ngaahi sipaisi kehekehe hange koe onioni, kale, polo moe masima.
Lo'ilesi Na’e toli e lesi ‘i ha ‘aho ‘e taha ki mu’a ‘o tunu efiafi kae ‘oua kuo kamata pakupaku hono kili.  ‘I he ‘aho ‘e taha, na‘e teletele leva e paku kae tofi fakaloloa mo kongokonga lalahi e kakano, ‘a’au e tenga pea lolo’i taufua ki ha loufusi kuo ‘osi aa, pea toki ta’o. 
Ko hono 'ai 'e taha na’e toli mai ‘ae lesi momoho kae kei fekefeka hono kakano, tofi ‘o ‘a’au hono tenga pea toki tongitongi pe sipisipi kongokonga iiki ‘o lolo’i taufua ki ha lou fusi pea ta’o.
Koe toe founga ‘e taha ko hono fakaava ‘oe fo’i lesi mei hono tu’u’anga kau ‘i ‘olunga pea ‘a’au hono tenga kae ‘utu ‘aki ha niu taufua ke fonu vaevaeua.  Ne tapuni hifo ‘aki leva hono tu’u’anga kau pea teletele fakalelei hono kili mei tu’a pea toki fokotu’u ha nge’esi niu ‘o ta’o.
I he ngaahi ‘aho ni foki kuo fetongi ‘e he kulo moe sitou ‘ae lou fusi moe ngoto ‘umu pea fa'a tanaki moe suka moe onioni ke fakaifoifo 'aki.
Lolo'i Na’e tama ‘ae manioke ‘o tatau pea fakamomoa 'o lau 'aho.  Na'e toki ngaohi leva 'ae Lolo'i mei he totoka'i manioke momoa ko ia.  Na'e lolo’i taufua ke laka 'ae niu 'i he totoka'i manioke pea kofu lou fusi 'o ta’o. 
'Oku pehe koe ifo 'oe me'akai ni ko 'ene molu pea hange 'oku vaia pe 'i hoto loto ngutu.
Mā Tonga Na’e keli e luo pea faliki mo ‘aofi takatakai ‘aki e loufusi ke malu mei he kelekele.  Na’e tuku leva ki ai ‘ae me’akai kehekehe kuo ‘osi tele hange koe manioke, mei, hopa pe siaine.  Na’e ‘ufi’ufi loufusi ‘ae me’akai pea tanu ‘o tuku pe ‘o a’u ki he lau mahina.  Koe taimi na’e toki fuke hake ai ‘ae me’akai kuo fio fakataha pea ma’opo’opo lelei.  Na’e ngaohi leva mei heni ‘ae Matonga.  Na’e tata hake pe ‘ae me’akai ‘o natu fakataha moe niu taufua pea kofu lousi pe louniu ‘o ta’o.  ‘Oku pehe na’e ‘ikai namu lelei ‘ae Matonga ‘i hono teuteu’i, ka koe ifo he ifo ki he kai.
Ko hono tele ‘o tanu ‘ae me’akai koe founga maheni ia ‘i ono‘aho ki hono fakatolonga ‘oe me’akai ke ‘oua e maumau vave pe tokateu ‘aki ki he ngaahi taimi honge.  Ka mahu ‘ae ta’u na’e lahi ange ai ‘ae ngaahi fo’i luo Matonga ‘e fakatoka ‘i he ‘api ‘oe fa’a fakapotopoto.
Manioke Koe ngaahi fa'ahinga 'e ni'ihi 'oe manioke koe Manioke Hina moe Manioke Kula.
Manioke Tama Na'e tama 'ae manioke 'o lolo'i taufua pea ta'o 'i ha lou fusi aa. 
Mahalo ko 'ene ifo taha 'i he taimi 'oku ki'i kamata pakupaku ai.  'I he ngaahi 'aho ni kuo fetongi 'e he mahoa'a 'ae manioke tama ka 'oku kei manakoa tatau pe.  Mahalo koe tupu'anga eni hono ui koe Toukutu 'a ia ko hono faka-Tonga'i ia 'oe Good Dough.
Mei Koe ngaahi fa'ahinga 'e ni'ihi 'oe mei koe Loutoko, Kea, Puou, Ma'ofala, Maopo, Kalou, 'Aveloloa moe Loumoa.
Miti Koe hingoa pe eni 'e taha 'oe 'Ota.  Vakai ki he fakamatala ki he 'Ota.
Namoa Koe niu motu’u eni kuo mama pea kona’i ‘o tatau ke misimisi ‘e he fanau valevale.  ‘I he taimi lahi koe fuofua me’akai eni ‘ae valevale kapau ne te’eki fofonu ‘ae huhu ‘oe fa’ele.
'Ota Na'e fufulu 'ae ika pe koe fingota 'i he vai tahi pea toki hifi ki ha niu taufua pe hu'i 'aki ha hami.  'I he ngaahi kuonga ki mui ni mai kuo fa'a tanaki ki ai moe onioni, temata, polo moe ngaahi vesitapolo kehekehe pea 'oku fa'a ngaue'aki 'aki 'e he tokolahi 'ae hu'akau pe kilimi. 
Kae kehe ko hono 'ai foki 'e taha ko hono hifihifi pe 'oe mata'i ika pe me'i fingota 'i tahi 'o kiki tu'u 'aki ai pe ha'ate me'i me'akai.
'Otai
Pa'apa'a Na’e fohi pe 'ae siaine motu'a ‘o tama pea loloi taufua ‘o ta’o.  Ko 'ene ifo taha ki he taimi 'oku ki'i kamata pakupaku ai.
Pekepeke Koe ui eni ‘o ha fa’ahinga me’akai pe kuo teuteu’i ke pekepeke ‘aki ha niu motu’u kuo vau ‘o tatau taufua.  Na’e lava pe ‘o ngaue’aki ha fa’ahinga me’akai pe ne fai ki ai ‘ae ‘uakai, kae mahalo koe me’akai ifo taha ki he pekepeke koe mei tunu.  Koe fo’i mei eni kuo vau ‘o tunu nge’esi niu.  Ne tupu ai pe mei ai hono ma’u ‘aki ‘ae mei tunu ‘ae hingoa Pekepeke.
Pola Ika Koe founga eni hono ta'o kakato 'oe ika he 'umu.  Na'e lalanga pe ki'i pola fakafe'unga moe lahi 'oe ika pea hili ki loto 'ae ika 'o ta'o ai.
Sī Tea (Suka Tonga)  Koe aka'i si tea ta'o koe suka ia 'ae Tonga 'i he taimi ne te'eki ma'u ai 'ae suka 'i Tonga.  Koe si tea koe si lanu mata vaivai.  Na'e too 'o fakamotu'a 'i he ngaahi 'api 'oe kakai.  Koe fiema'u pe ha fakamelie pea ta'aki mai ha ngaahi fu'u si 'e fiha 'o tu'usi honau aka pea ta'o he fu'u 'umu si.  Koe lava pe hono ta'o pea to'o hake 'o tuku he peito pea koe fiema'u pe ke fakamelie 'aki ha me'a pea tu'usi mai e ki'i konga 'o haka fakataha moe me'a ko ia.  Koe taimi e ni'ihi koe 'a he pongipongi pea tu'usi mai e ki'i konga koe kai pongipongi.  Na'e kaikai pe 'o misi hange ha too pea toki pu'aki hono penu. 
To'okutu Vakai ki he Manioke Tama.
'Ufi Koe ngaahi fa'ahinga 'e ni'ihi 'oe 'ufi koe Faha, Kahokaho, Keumeile, Kivi, Mahoa'a, Moala, Paholo, Sivoli, Voli moe 'Ufilei.
Vai Lesi 'Oku ngaahi tatau pe eni moe Lo'ilesi ka ko hono faikehekehe pe 'oku 'ikai lolo'i taufua 'ae lesi.  Vakai ki he fakamatala ki he Lo'ilesi.
Veihalo Na’e ngaahi ‘ae me’akai ni mei he niu matavelivai pe matahihiloku. Na’e vau ‘ae kakano’i niu ‘o fakataha’i mo hono huhu’a pea palupalu’aki ha kalava’i niu kae ‘oua kuo fatufatu lelei. Na’e hakahaka mamalie leva ‘ae niu kae ‘oua kuo kamata ke lililili.
Vovo Na’e ngaahi ‘ae Vovo mei he manioke ta’o, pe haka mei mui, pe siaine haka kili. Na’e tuki e me’akai moho ke vovo mo molu pea toki lolo’i taufua.
Na’e ma’u mei he fa’ahinga ifo ‘oe me’akai ni ‘ae lea ‘iloa ko ia koe 'ifo pea vovo'.

Ngaahi Liliu
[010413] Fakafōtunga fo'ou e peesi´.

James Cocker 14Nov00