Ko e Ngaahi Founga Tānaki mo e Lau Ngāue mo e Koloa ʻa e Tongá


Na'e lahi hono ngāue 'aki 'e he Tongá 'a e matelaú mo e tauhoá.
Kapau te tau fakatātā 'aki e niú.
Ko e fo'i niu e tahá ko e matelau ia. Ko e fo'i niu 'e uá ko e tau ua'i niu ia.
Ko e fo'i niu 'e tolú ko e tau ua'i niu ia 'e taha mo e matelau. Ko e fo'i niu 'e faá ko e tau ua'i niu ia 'e ua.


Ka na'e toe takitaha pe 'a e fa'ahinga me'a kotoa mo hono founga lau.

Ko hono lau 'o e maá, ko e fo'i mā 'e uá ko e fo'i mā kakato kae konga ua 'e taha.
'A ia ko e fo'i mā 'e hongofulú ko e fo'i mā kakato kae konga ua 'e nima.

'Oku faka'ali'ali atu 'i he tēpilé ni ʻa e ngaahi me'a kehekehe ne mahu'inga ki he mo'ui 'a e Tongá mo e anga honau laú.
'Oku kei lahi pe hono ngāue 'aki 'o e ngaahi founga lau´ ni 'i he ngaahi 'ahó ni.
 
AU
IKA
NIU
TUTU
PULOPULA
ʻUFI
1 au e taha mata'i ika e taha fo'i niu e taha la'i tutu e taha konga ufi e taha fo'i ufi e taha
1
2 taha nga'ahoa taha nga'ahoa tau ua'i niu taha nga'ahoa taha nga'ahoa taha nga'ahoa
2
4 ua nga'ahoa ua nga'ahoa tau ua'i niu 'e ua ua nga'ahoa ua nga'ahoa ua nga'ahoa
4
10 nima nga'ahoa nima nga'ahoa tau ua'iniu 'e nima nima nga'ahoa nima nga'ahoa nima nga'ahoa
10
17 valu nga'ahoa mo e au e taha valu nga'ahoa mo e mata'i ika e taha tau ua'i ni e valu mo e matelau  valu nga'ahoa mo e la'i tutu e taha valu nga'ahoa mo e konga 'ufi valu nga'ahoa mo e fo'i 'ufi
17
20 tetula kau ika tekau tekau tekau kau ufi
20
40 uangotula kau ika e 2 uangakau uangakau uangakau kau ufi e 2
40
200 au e teau kau ika e 10 tefua ta'anga tutu e 1 tefuhi kau ufi e 10
200
400 au e uangeau kau ika e 20 uofua ta'anga tutu e 2 uangofuhi kau ufi e 20
400
2000 au e tahaafe kau ika e teau niu e teau ta'anga tutu e 10 pulopula e teau kau ufi e teau
2000
4000 au e uaafe kau ika e uangeau niu e uangeau ta'anga tutu e 20 pulopula e uangeau kau ufi e uangeau
4000
.
.
KO E LAU 'O E NGATÚ
Ko e lau 'o e ngatú na'e ngāue 'aki 'a e lāngangá. Ko e lānganga 'e tahá ko e fo'i vaha kupesi kakato 'e taha. 'I he ngaahi 'ahó ní 'oku faʻa ngāue 'aki ʻa e foʻi lea ko e toká. 'A ia ko e toka 'e tahá ko e lānganga ia 'e tahá.
1
2
4
8
10
20
50
100
200
Lānganga e taha Lānganga e ua Lānganga e fā = Fola'osi Lānganga e valu = Valu'i Ngatu Lau Taha = Hongofulu'i Ngatu
pe Toka 10		 Lau Ua
pe Toka 20		 Lau Nima
pe Toka 50		 Lau Tefuhi Lau Uangofuhi

.
KO E FUA LŌLOA
Na'e 'i ai mo 'etau founga fua lōloa 'a ia ko e hangá pea mo e ofá.
Ko e hanga 'e tahá ko hono fao 'o e 'aofi nimá mei he ʻulu 'o e motu'a tuhú ki he 'ulu 'o e tuhu hono uá, pea ʻohake leva ʻa e motuʻa tuhú ʻo fakamaʻu ʻaki e ʻuluʻi tuhu hono uá, ka e toe fao atu e nimá ki he ngataʻanga ʻo e ʻuluʻi tuhu ʻuluakí. Ko e hanga ia ʻe tahá. Pea ʻoku ʻoatu leva ʻa e ʻulu ʻo e motuʻa tuhú ki he ngataʻanga ko ia ʻo e ʻuluaki tuhú ʻo kamata mei ai ʻa e hanga hono hokó, pea fai pehē ai pē.
Ko e ofa 'e tahá koe lōloa ia hono fao 'o e ongo nimá ki tafa'aki mei he ulu'i tuhú ki he ulu'i tuhú.

James Cocker 14Nov00