Ko e Koka'anga´ - Ko hono ngaohi 'o e Ngatu´

'Oku 'oatu e fakamālō mavahe kia Falemei Fusimalohi Fuahala 'o e Sia ko Veiongó 'i he'ene tokoni ki hono fakamā'opo'opo 'o e fakamatalá ni.

Ka 'i ai ha tānaki 'oku 'oatu e fakaafe ke vahevahe mai ke tau 'inasi kotoa ai.



'Oku ngaohi e ngatú mei he 'akau ko e hiapo. Ko e hiapó ko e 'akau huli pea 'oku ui 'a e fanga ki'i hulí koe afu. 'Oku ta'ata'aki pe 'a e afú 'o tō fakalelei pea tauhi ke ma'ala'ala. 'Oku tauhi e afú ke 'oua e va'ava'a 'aki hono pakipaki 'o e mukomuka'i va'a kotoa pē 'oku hā ʻi he sino'i afú. Ka lava ha ta'u 'e ua pe lahi ange pea tā leva e hiapó. Ko hono taá 'oku ui koe amusi.


ʻOku tānaki 'a e hiapo kuo amusí ʻo tuku ke mae pea 'osi mo hono to'í kae toki hae. 'Oku hae faka'angataha pē 'a e sino'i hiapo 'e taha ke ma'u mei ai 'ae lau'i tutu lōloa 'e taha. Ko e fālahi 'o e lau'i tutu 'e tahá meimei ko e vaeua'i hanga (fakafuofua ko e 'īnisi 'e 3 nai, vakai ki he peesi Tānakí ki hono fakamatala'i 'o e hangá. 'Oku fohi 'a e tu'a kili 'oe lau'i tutú ke ma'a pea tauaki ke mōmoa mo mātu'u. Hili iá 'oku fakatauhoa 'a e lau'i tutú ki he hoa'i tutu 'e hongofulu pe lau'i tutu ʻe uofulu pea takai ia ko e takainga tutu 'e taha. 'Oku ui 'a e takainga tutu 'e tahá ko e tekau. Ko e tekau 'e hongofulú koe ta'anga tutu 'e taha.


Ko e naunau mahu'inga 'oku fiema'u ki he ngāué 'oku hokó ko e kumete vai, mo e tutua pea mo e ike. 'Oku veteki 'a e takainga tutú ʻo fola fakalau'itutu ('a ia foki ko e ngaahi hoa'i tutu) he funga tutuá pea fakapā (tā) 'aki 'a e faha'i ike 'oku tongitongí ke molū. ʻOku hoko atu pe 'a e fakapā mo hono toutou fakavai 'o e lau'i tutú ki he'ene moluú. 'Oku fulihi leva 'a e iké ki hono faha'i 'oku tokaleleí 'o fakatokalelei 'aki e lau'i tutú. 'E a'u mai ki he taimi ko ení kuo manifi pea fālahi 'a e lau'i tutú (meimei liunga 3 pe 4 mei hono mu'aki fālahí pea 'oku tatala leva 'a e lau'i tutú (manatu ko e hoa'i tutu) 'o ma'u ai ʻa e la'i feta'aki 'e ua. ʻOku pelupelu lalahi leva e feta'akí 'o tautau ke mōmoa.


'Oka mōmoa 'a e feta'akí 'oku to'o hifo 'o mutumutu (tu'utu'u) hono tapá mo hono muí ke tapatapa tatau. Ko e kongokonga feta'aki 'oku to'o he taimi mutumutu 'oku ui ko e papanaki. 'Oku fakatahataha'i 'a e lou feta'aki 'oku lalahi tatau 'o tuku ki he 'aho koka'angá.


'Oku kumi leva 'e he fefine koka'angá ha kupesi 'oku sai'ia aí ke kupesi 'aki 'ene ngatú. 'Oku vau mai e koka pea fakataha'i mo hono tuitui'o tatau. 'Oku fohi e kili'i tongo 'o fehu'i 'aki e koká moe tuituí kae 'oua kuo lanulanu lelei. 'I he taimi tatau pē 'e alea'i mai mo ha papa koka'anga mo e fale kautaha ke fai ai 'a e koka'angá. Pea ʻe kole mo ha kau fefine ke nau omi 'o tokoni he 'aho koka'angá.


'I he 'aho koka'angá 'oku fakapipiki e kupesí ki he papa koka'angá. 'Oku fola pea hokohoko 'a e lau'i feta'akí 'i he funga kupesí. 'Oku hokohoko 'aki e lau'i feta'akí 'a e tou (ko e manioke moho'ota). 'Oku fa'a lahi mo hono ngāue 'aki 'o e fua'i mahoa'á (ʻa e 'ufi ko e mahoaʻa). 'Oku 'i ai pē manioke kehe mei he manioke kaí 'oku ngāue 'aki ki he koka'angá, 'oku ui pē ko e manioke koka'anga. Ko e manioke ia 'oku kona kae lelei ki he toú he 'e 'ikai kai he 'e ane ko 'ene koná. 'Oku tatau pē mo e mahoa'á, 'oku 'i ai pe 'a e mahoa'a ko e mahoa'a koka'anga 'oku kehe pe ia mei he mahoa'a kaí.


'Oku ua hono fakakalakalasi 'o e lau'i feta'akí 'i he taimi ko ení. Ko e lau'olungá, ko e ngaahi lau'i feta'aki lau lalahi angé ia, pea 'oku lī fakalōloa ia 'o fakataupotu ki he konga ki 'olunga 'oe ngatú. Ko e laulaló 'oku lau iiki ia pea 'oku lī fakamaaukupu ia mei lalo 'o fakapipiki hifo ki ai 'a e lau'olungá. 'Oku vali 'aki leva e feta'akí 'a e koká ka e 'oua kuo pipiki ('asi hake) 'a e fakatātā oku tā 'i he kupesí. 'Oku teuteu foki mo e me'atokoni ko e faka'oho ma'a e kau koka'angá.


Ko e ola 'o e ngāue 'o e 'aho koka'angá ko e ngatú ia. Ka 'oku te'eki ai 'osi lelei hono teuteu'í. Kuo pau ke fua e ngatú ki tu'a ke folahi ha loto 'ata'atā 'o tauaki ai. Ka 'i he'ene meimei mōmoá pe ʻoku toe fakafoki ki falekautaha 'o vakavakai mo fakapikipiki lelei ha ngaahi lau'i feta'aki ne ikai pipiki lelei. 'Oku toe toutou'i leva 'e he kau fefiné pea 'auni 'o tata'o, pea mohe ai ha ni'ihi 'i he funga ngatu ke malena. ʻE toe tauaki pongipongia leva ke mātu'u lelei pea toki mateuteu ke fai hono tohí.


Ko e ngāue leva 'oku hokó ko hono tohi 'o e ngatú. 'I he taimi 'o hono tohí 'oku folahi e ngatú pea taki tauhi e finematu'á he ngeʻesi niu kuo ʻutu ki ai e meʻi koka mo e fo'i fā ke fai ʻaki e tohí. ʻOku nau tohi leva (ta mo vali fakafonufonu ke 'ilonga lelei) 'a e kupesi kuo pipiki ('asi) 'i he ngatú mei he 'aho koka'angá.


Ka lava leva hono tohi 'o e ngatú pea fofola ke mōmoa lelei, ko e lava lelei ia 'a e ngāué. Ko e lava ia ʻo ha ngatu faka'ofo'ofa ke fua 'aki e kavenga 'a e fāmilí.


Ko hono fua 'o e ngatú ko e lānganga. Ko e lānganga 'e tahá ko e faalahi ia 'o e fo'i vaha kupesi 'e taha ʻi he taimi ne fakapipiki ai ki he ngatú. Ko e lānganga 'e 50 ko e ngatu ia 'e taha, pea 'oku ui ia ko e launima. Ko e lānganga 'e 100 ko e ngatu ia 'e ua pea ui ko e lautefuhi. 'I he ngaahi 'ahó ni kuo lahi hono ui e lāngangá ko e toka, 'a ia ko e ngatu toka 20 ko e ngatu lānganga ia 'e 20.


Ko e fa'ahinga 'o e ngatú 'oku ua, ko e Ngatu Tā Hina pea mo e Ngatu 'Uli. 'Oku tatau pe hona founga ngaohí, hangē ko ia 'oku fakamatala'i 'i 'olunga, ka 'oku kehe 'a e founga teuteu'i 'o e koka 'o e ngatu 'ulí pea mo hono kupesí. Vakai ki he peesi 'o e ngaahi kupesí.


Ngaahi Liliu
[150413] Fakafōtunga fo'ou e peesi´.

James Cocker 14Nov00