|
Ko e 'Ulumotu'á ʻi he Kuohilí
Ko e 'Ulumotu'á ko e Pukepuke ʻo e Kāingá, mo e Malu'i ʻo e Tō'ongamo'ui mo e ʻIlo Tukufakaholó
Ko e nofo ‘a e Tongá ‘i ono’ahó na’a nau fakaongoongo pe ki he ngaahi to’utangata ki ‘olungá pe motu’a angé.
Na’e pau pe ke pehē he ko e founga pe ia na’a nau lava ai ‘o fakatolonga, tauhi mo malu'i ‘aki ‘a e ‘ilo, taukei
mo e tō’ongamo’ui na'e mo'ui 'aki mo tukufakaholo hifo mei he’enau fanga kui, ʻa ia ko e tōʻongamoʻui pe ia naʻa nau pehē ʻoku lelei mo totonú.
Ko ia na'e hoko hake pe ‘a e to’utangatatupú ‘o ako mo muimui ki he fahinohino, fale'i moe tō’ongafai ‘a e
to’utangata mu’á. Ko e founga pukepuke’afufula ia na’e hoalelei taha mo honau kuongá he na’e ‘ikai ke nau lava ‘o tohi nima, pe te nau
ma’u ha fa’ahinga tekinolosia hangē ko ia ʻoku tau anga ai he ngaahi ʻaho ni, ke hiki mo paasi hifo ‘aki 'a e ngaahi me’a ne mahu’inga kiate
kinautolú.
ʻI he'ene pehé, ko e ‘i ai pe ha fa’ahinga fatongia, ngāue, kātoanga pe fakatamaki ne hanga atu ki ai 'a e Kāingá, na’e ‘ikai ke nau lava ‘o fekumi
ki ha tohi, laipeli pe ʻinitanetí, ka na’a nau lava ‘o fekumi ki he kakai na’e matu’otu’a taha ‘i he Kaingá. Pea ‘i he nofo ‘a e fo'i
Kāinga takitaha kotoa, ko e kakai mahuʻinga ʻi he nofo ko iá, ko e ‘Ulumotu’á pea mo e Mehekitangá, fakatatau pe ki he ‘elia na’e fai ki ai
‘a e fekumi fale’i.
Ko e ʻUlumotu'á
Ko e fakamatala nounou taha ki he ʻUlumotuʻá, ko e ‘Ulu Motu'a taha ia 'i he Kāingá. 'A ia foki ko e 'Ulu 'o e Kāingá ko e Tamai, pe a koe Tamai Motu'a tahá, ko e 'Ulu motu'a tahá ai pe ia.
Ko e ʻUlumotuʻá ko e Tangata
Ko e Tamai ko e tangata pea pehe ai pe ki he 'Ulumotu'á.
Ko e tangatá na'e tō ki ai hono fakahoko ‘o e ngaahi fatongia ʻi Tōkanga mo Tuʻa ke tauhi mo malu’i ‘aki ʻa e Kāingá. Ko e taimi ko iá, naʻe pau ke leʻoleʻohi pe ʻa e Kāingá mo honau nofoʻangá
he ko e kuonga ne ʻikai faʻa alea ha taha mo ha fonongakoví, pea ʻikai ha ngaahi lao fakalūkufua ke maluʻi tatau ʻaki ʻa e tauʻataina ʻa e tokotaha kotoa. ʻIkai ngata ai, ko 'enau ma'u'anga mo'uí,
ko e kelekelé pe mo tahi. ʻA ia ko e ngaahi fatongia faingataʻa eni, hangē ko hono maluʻi ʻo e Kāingá mo hono matatali ʻo ha ngaahi fonongakovi, pehē ki he ngaahi fatongia ki Tōkanga, ko e ngaue 'uli,
mamafa mo faingata'a. Pea ko 'enau tui ia, ko e Tangatá na'e feʻunga hono faʻungá mo hono iví ki he ngaahi fatongia ko iá. Ko ia ai naʻa nau hanga ki he Tangatá ke ne fakahoko ia. Pea ko ia ne hoko ai
pe 'a tangatá koe ʻUlu ki he me'a na'a ne ngāue'i mo tauhi mateaki'i, 'a ia ko e malu, monū mo e tu'ulelei 'a hono Kāingá.
Lolotonga iá, na'e tō hono tauhi ʻo Falehanga mo e Fānaú ki he Fefiné, ʻa ia ko e ngaahi fatongia ia na'a nau lau ne maʻa mo fakaʻofoʻofa ange, pea tānaki atu ki ai hono fakalangilangi ko e Fahu ia
ki he Kāinga ʻene Tamaí.
Na'e tukufakaholo ai pe 'a e 'Ulumotu'á 'i he fanga Tamai, ʻi he Hako Tangata 'o e Kāingá, 'a ia koe Fototehina mo e fanga Foha ia ʻo e fanga Tamaí. Pea na'e 'ikai tu'u ma'u 'a e 'Ulumotu'a 'i ha laine
pe 'e taha, ka naʻe hikihiki holo pe 'i he ngaahi laine Tangata 'o e Kāingá, 'i he kau Tangata motu'a taha na'e kei mo'ui.
Koe Mātu'a Tangata ʻi he Hako Fefiné na'e 'oange pe faka'apa'apa ia kiate kinautolu koe Hako Fefine. Ka na'e 'ikai ke nau kau kinautolu 'i he faka'otu'otu 'ulu 'i he kāinga 'o 'enau fa'eé. Na'a nau kau kinautolu 'i he faka'otu'otu 'ulu 'i he Kainga 'enau Tamaí. Koe konga pelepelengesi ia 'oe mo'ui 'ae Tongá, ke mahino maʻu pe pea 'ikai fa'atoe'ekea 'ae Tamai 'o hange ko ia kapau kuo 'ulu ha taha 'i ha kainga kae vakai ange ko 'ene tamai 'ana 'oku 'ikai ko ha hako tangata ia 'i he kainga ko ia.
Koe Fatongia ʻoe 'Ulumotu'á
Na'e ‘ikai ke pehē pe koe Tangatá pe pea 'Ulumotu'a leva. Na'e mahu'inga ko ha Tangata na’e ‘ilo mo taukei ‘i he tō’ongamo’ui tukufakaholo mei he fanga kui. Ko ia na’e taau ai, koe tu'unga ‘Ulumotu’á ʻae Mātuʻa naʻa nau matu’otuʻa, ʻilo mo taukei feʻunga ki he ngaahi tō'ongamo'ui moe faifatongia na'e mahu'inga mo totonu ki he'enau vakaí. Pea ko ia na’e faʻa taumuʻa ai ʻae tuʻunga ʻUlumotuʻa ki he Mātuʻa Tangata ne nau mo’ui fuoloa taha ʻi he Kāingá. Ko kinautolu ne nau siotonu pea tukuiloto ai ‘ae ‘ilo moe taukei tukufakaholo ‘ae fanga kuí. Pea fe'unga ia ke nau lava 'o fakahoko lelei hono tataki, fale'i moe malu'i totonu 'a honau Kāingá.
Na'e 'ikai ko ha tu'unga fakanofo 'ae 'Ulumotu'á 'i ha Kāinga, pe koe Fonuá. Koe tuʻunga fakalotofale pe ia ʻae Kāinga takitaha. Koe hoko mai pe ha fatongia, kātoanga pe 'apisia na'e fiema'u ke alēlea ki ai 'ae Kāingá, na'a nau 'osi 'ilo pe kohai 'ae Hako Tangata motu'a taha naʻe kei moʻuí, koe 'Ulumotu'á ia, pea nau tānaki leva ki he feitu'u 'oku 'i ai, pea fakahoko ai 'enau talatalaifalé, pea nau muimui fakatatau ai pe ki he fale'i 'ae 'Ulumotu'a.
Koe taha ia ha ongoongo lelei ke 'iloa ʻaki ha Kāinga, na'e maau mo mahino ʻenau nofo, pea ikai ongona hano fe'ekenaki holo pe kohai honau 'Ulumotu'á. Pea toe tānaki atu ki ai, kapau naʻe toe taukei, faifale'ilelei mo faifatongiapoto honau 'Ulumotu'á.
‘A ia koe ‘Ulumotu’á ia, koe Tangata, mei he Hako Tangata 'oe Kāingá, pea koe Tangata motu'a taha ia ‘i he nofo ‘ae Kāinga ko iá, koe 'Ulumotu'a ia 'oe Kāingá.
Ko e 'Ulumotu'á ʻi he Ngaahi ʻAhó ni
ʻI he tukuʻau mai ʻae ngaahi kuongá moe liliu ʻoe anga ʻoe nofo fakasosialé, fakaʻekanomiká mo fakasiokalafí, kuo mingi e nofo ʻae Tongá mei he nofo faka-Kāingá tokolahí ki he nofo faka-Fāmilí tautonú, pea kuo hifo mamālie hono puleʻi ʻoe nofo ʻa kāingá mei he ʻUlumotuʻá ki he lotolotonga ʻoe Fāmili tautonú ʻa ia koe Tamaí pe ia moe Faʻé.
Koe nofo faka-Kāinga ʻi Onoʻahó naʻe fuafatongia e taha kotoa ke tokoni ki he nofo ʻae Kāingá, pea nau fakaongoongo kotoa ki honau ʻUlumotuʻá. ʻA ia koe hoko mai pe ha Kātoanga pe ʻApisia naʻe angi atu e ʻUlumotuʻa ke toʻo mai e fua ʻo ʻenau ngāue ke fua ʻaki honau fatongiá, pea naʻa nau talangofua moe felotoi ki ai he koe fua ia ʻo ʻenau ngaahi toʻungāue. Fakatatau ia ki he nofo faka-Fāmili ʻi Onopooní, koe Tamai pe moe Faʻeé ʻoku na fua fatongia ke tauhi ʻaki e nofo ko iá. ʻA ia koe hoko mai pe ha Kātoanga pe ʻApisia ʻe fua kavenga pe Fāmili takitaha ʻo fakatatau ki he ivi ʻoe Tamai moe Faʻē ʻoe Fāmili ko iá. Pea siʻi ke toe tuʻutuʻuni pe pule kakato atu ha taha mei tuʻa ʻi he Fāmili ko iá ki ha kakava ʻoe Fāmili ko iá.
ʻA ia neongo ʻoku kei moʻui pe tuʻunga ʻoe ʻUlumotuʻá ia ʻi he ngaahi Kātoanga moe ʻApisia ʻae Tongá, pea tautautefito kia Houʻeiki, ʻoku fakangatangata pe ʻae pule moe angi ʻae ʻUlumotuʻá ki he loto moe ivi ʻoe Tamai moe Faʻē ʻoku na tōkakava maʻa hona Fāmili. Pea ʻoku lahi ange ke takitaha falala pe Fāmili ki hono puleʻi honau kakava pe ʻo kinautolu, kae ʻosi atu e kuonga naʻe luva kotoa ai ki he pule moe tuʻutuʻuni ʻae ʻUlutomuʻá.
ʻIkai ngata ai, ʻi heʻetau maheni ange i he nofo faka-Fāmili, moe anga e feinga faka-Fāmili fakafoʻituituí, ʻoku tupulaki mo mālohi ange ai ʻae tuʻunga pule ʻoe Foha lahí ki he foʻi Fāmili takitaha, ʻi he taimi ʻoku mavahe ai ʻae Tamai, pe koe Faʻeé. ʻOku falala ange ʻae Tamai moe Faʻē ki hona Fohá, ʻi ha ʻUlumotuʻa ʻoku ʻikai ke nau nofo, pea taimi e taha ʻoku ʻikai ke nau loko maheni. ʻA ia foki ʻoku fehangahangai ia moe anga ʻoe ʻUlumotuʻá, ʻo ʻikai kumi ki muʻa ki he Tamai motuʻa tahá, kae hifo ia ki he lotolotonga ʻoe Fāmili ki he Foha lahi tahá.
ʻOku ʻi ai moe ngaahi Fāmili ʻoku hoko e pule ki he ʻOfefine Lahi tahá. ʻA ia ʻoku fehangahangai ia moe fevahevaheʻaki fatongia motuʻa ʻae Tangata moe Fefiné, ʻae Tangata ke ʻUlu mo ngāue ʻi Tōkanga moe Fefiné ke Fakalangilangi mo ngāue ʻi Falehanga.
Pea toe aʻu pe ʻo tō ʻae Puleʻi ʻoe Fāmili ki he tokotaha pe ʻoku Nimamālohi taha ʻi he foʻi Fāmili. ʻA ia ʻoku fehangahangai ia moe faʻunga pule ʻoe nofo ʻae Tongá mei he Lahi ki he Siʻi.
ʻOku mālie ʻaupito ʻetau vakai ki he anga ʻoe maleʻeleʻei ko eni ʻoe tuʻunga koe ʻUlumotuʻá ʻi he anga ʻo ʻetau tateka atu ki he kahaʻú.
Ngaahi Nouti mo e Ngaahi Liliu
[010613] Fakafōtunga foʻou ʻoe peesi´.
|
