"Hola ke ke Hao ki he Fale o Vave"
Ko Vavé ko e taha ʻo e ngaahi Taula ʻi hono kuongá.  Ko e ʻapi o Vavé naʻá ne kāpui ʻa e konga lahi ʻo e feitu'u ʻoku ui he ngaahi ʻahó ni ko Kolomotuʻa, pea ko e Fale o Vavé naʻe tuʻu he konga ʻo Kolomotu'a ʻoku kei ʻiloa pē ko Haʻavakaʻotua.  ʻOku pehē ko e taimi ko iá ka ʻi ai ha taha naʻe tuli ke tauteaʻi pea hola ʻo aʻu ki he Fale o Vavé, ʻe hao ia ki ai ko hono manavaheʻi ʻo Vavé.  Naʻe ʻi ai foki mo e tehina ʻo Vave ko Namomou.  Naʻe fakamanavahē ʻa Namomou he naʻe feta'o (tāmate mo kai tangata).  Ko ia ka fononga atu ha sola ki Kolomotu'a, ko hono haoʻanga pē ke aʻu ki he Fale o Vavé, pea toki tāngataʻi leva mei ai ʻe Vave ʻa Namomou ke ʻoua naʻa ala ki he taha ko iá.  Ko e tupuʻanga ia ʻo e lea Tonga motuʻa ko e "Hola ke ke Hao ki he Fale o Vavé". 

Hala o Vave mo e Vai Lupesia
Naʻe ʻiloa e hala ki he ʻapi ʻo Vavé ko e Hala o Vavé.  'Oku pehē ko ʻete tō pē ki he hala o Vavé pea te lele hangatonu ʻaki hoto ʻosi tahá pea ko ʻete tō pe ki he loto Fale o Vavé ko ʻete toki hao moʻonī ia.  ʻOku pehē foki ko e fuofua hala eni ne tuʻu ʻi Kolomotuʻá.  Pea ʻoku kei tuʻu ē ʻa e konga ʻo e Hala o Vave ʻi Haʻavakaʻotua ʻo aʻu ki he ʻahó ni.  Ko e vaikaukau leva ʻo Vavé naʻe ʻiloa ko e Vailupesiá, pea naʻe tuʻu ia ʻi he feituʻu ʻoku lolotonga tuʻu ai ʻa ʻAtenisi ʻi he ngaahi ʻahó nī.

Nofo ʻa Mumui TK13 mo Tuʻimala, ʻilamutu ʻo Vave
Ko Nukuʻalofa he taimi fuoloá naʻe teʻeki nofoʻi ia hangē ko ia ʻoku tau maheni ai he ngaahi ʻahó ni.  Ko e ngaahi kolo tuʻukimuʻa ʻo Tonga motuʻá, ʻa ia ko e ngaahi nofoʻanga ia ʻo e ngaahi Tu'i ʻo onoʻahó mo honau kāingá, naʻe kau ki ai ʻa Toloa, Folaha, Heketā, Ha'amea, Mu'a moe Lausi'i o Hihifō, pea takitaha pe feituʻu mo hono kuonga mo hono tala.  Ka ko e feituʻu Kolomotuʻá he taimi ko iá ko e feituʻu ʻuta pea ko e nofoʻanga ia ʻo Vave mo hono kāingá.  Naʻe toki hiki mai ki he feituʻu Tongataʻeapa ʻa Mulikihaʻamea TK11 &TH16 mo hono kainga.  Naʻe haʻu ai mo Mumui, ko e tehina ʻo Maealiuaki TK8 & TH15, tamai ʻa Mulikihaʻamea TK11 &TH16.  Ne manako ai ʻa Mumui ʻia Tuʻimala, ko e tama ʻa Finau, tuofefine ʻo Vave.  Ko e maluʻanga ia ʻo Mumui mo hono kainga ʻi Kolomotuʻa ko e tauhi ʻe he kainga ʻo Vave.  Ne fai ange pe kuo mavahe ʻa e Tuʻikanokupolu mei he fale ʻo Tupoulahi TK7 pea mo Maealiuaki TK8, pea hoko ai ʻa Mumui ko e Tuʻikanokupolu 13.  Ne aʻu ki ai kuo kakato e lōnuku mai ai ʻo e Pangai mo e kainga ʻo e Tuʻikanokupolu ki Kolomotuʻa pea mo Nukuʻalofa kotoa. 

Tupuʻanga ʻo Telekava 
Naʻe fakaʻau pe ke fakalalahi e launga ʻa e houʻeiki kia Vave ko e lahi hono keina honau kainga ʻe Namomou pea koe fihaʻi lea ia ʻa Vave ki hono tehina kae ʻikai pe ongo.  Ko ia naʻe pehe ai ʻe Vave ke ne taaʻi ā hono tehiná ke ngata ai e fakafonuakoví.  Naʻe fakaʻafu leva ʻe Vave ʻene fuʻu ʻumu he ʻaho e taha pea feʻunga mo e aʻu atu ʻa Namomou peá ne hapoʻi hono tehina ʻo lī ki he ngoto ʻumu, pea siʻi tanu ai pē ai.  Naʻe ui ai pē feitu'u ko iá ko Namomou pea hoko ai pē ko e fa'itoka ki he kāinga 'o Vavé.  Ne fai ange pē nofo mo e ha'u 'a e kau papālangí mo e lotú pea nau lahi nofo atu ki he feitu'u Namomou.  Pea ko e ʻā pē ʻa e kau papālangí he pongipongí 'o tele honau kavá, pea ma'u ʻaki ai pē 'a Namomou 'a e hingoa fo'ou kuo hoko ʻo ʻiloa ʻaki he ngaahi ʻahó nī, ʻa Telekava.

"Hola ke ke Hao ki he Hala o Vave"
ʻI he taimi naʻe hake mai ai ʻa e lotu Kalisitiané ki he ʻotu Tongá naʻe tali ʻe Laufilitonga TT39 ʻa e Katoliká, ka e tali ʻe Aleamotu'a TK18, foha ʻo Mumui TK13, ʻa e Uesiliana.  Naʻe lahi e muimui ia ʻa Hahake kia Laufilitonga ʻo nau tafoki kinautolu ki he Katoliká.  Ka ko Hihifo naʻe tuai ʻenau tafokí pea nau tukufetuli tamateʻi holo ʻe kinautolu ʻa e kau Kalistiane foʻoú.  Ko ia naʻe lahi leva ʻa e hola mai ʻa e kau Kalisitiane foʻou mei Hihifo ko e kumi hūfanga kia Aleamotu'a TK18 ʻi Kolomotuʻa, pea ko honau hala fou mai ki Kolomotu'á he taimi ko iá ko e Hala o Vavé.  Ko e tupu'anga leva ia ʻo e lea koe "Hola ke ke hao ki he Hala o Vavé".

Ko e Tupu'anga ʻo Vave

Ko e taʻu 1660 nai eni.  Ko Vavé ko e tama ʻa e fefine ko Fifita ki he Tu'iha'ameá.  

Ko e ʻuhinga ia ʻo e nofo mai ʻa Vave ki Haʻavakaʻotuá, ko e ʻuta ia ʻo Ha'ameá pea ko ʻene tamaí mei he Tuʻihaʻameá.   

Ko e faʻē ʻa Vavé ʻa Fifita, ko e ʻofefine ʻo ʻAnaukiʻuvea, ko e foha ʻo Momotu pea mo ʻIlafehi.  Ko Momotú ko e foha ʻo Mataeletu'apiko TK3 mo ʻUmukisia.  Ko ʻIlafehí ko e ʻofefine ʻo Hokoʻila Veʻehala, ko e foha ʻo Leilua. 

ʻOku lau ʻe he tohi hohoko ʻe niʻihi ko ʻIlafehi ko e ʻofefine ʻo Hafoka ʻo 'Eua ka ʻoku fuʻu tuʻu ki mui mai ʻaupito ʻa Hafoka ʻo ʻEuá ʻi he vakai ʻa e tohi hohokó ni ke hoko ko e tamai kia ʻIlafehi.  Ko ia ʻoku lau ai 'e he tohi hohokó ni ʻa ʻIlafehi ko e ʻofefine ʻo Hokoʻila Veʻehala tamai ia ʻa Manukeikaʻimoana ko e kui tolu ʻa Hafoka ʻo ʻEuá.

ʻOku lolotonga fai e ngāue ke tānaki mai 'a e maʻungatala ki he ongo mātuʻa ʻa Vavé, pea ʻoku hokohoko atu pe mo e fekumi ki ha ngaahi fakamatala kehe fekauʻaki mo Vave.  

ʻI he ngaahi fakamatala kehekehe leva ʻoku maʻú,ʻ'oku tau ʻilo naʻe ʻi ai e tehina ʻo Vave ko Namomou pea mo hono tuofefne ko Fīnau.  Ka ʻoku ʻikai ha ʻilo pe naʻá nau tamai taha faʻe taha pe ʻikai.  Kae neongo ia ʻoku fakalau pē ʻe he tohi hohokó ni naʻa nau tamai taha faʻe taha kae ʻoua kuo toki maʻu ha ʻilo foʻou.

ʻA ia koe fānau ʻa e Tuʻihaʻameá mo Fifitá ko:
1. Vave
2. Namomou
3. Fīnau

Ko Vave pe mo Fīnau ʻoku lolotonga maʻu ha ʻilo ki hona hakó.  ʻOku ʻikai ha ʻilo ki ha hako ʻo Namomou.  Ka ʻi ai ha ngaahi tanaki pe fakatonutonu ʻe fakafiefia ʻaupito ke tānaki mai.

Ko Finau, tuofefine 'o Vave

Koe fanau 'a Finau ko:
1. Tu'imala
2. Lavakahofoa
3. Kole'akikava
Ko 'enau tamai ko Kole'akikava, ko foha 'o Alaipuke mo Toaafilimoe'unga.  Ko Alaipuke ko e foha 'o Fotofili TH7 mo Fatafehi 'Atalua.  Ko Toaafilimoe'unga ko e 'ofefine 'o Mataeletu'apiko TK3 mo Papaha'amea.

Ko Tu'imala, 'ilamutu o Vave

Ko e fanau 'a Tu'imala ko:
1. Halaevalumoheofo
2. Malama
3. Fulifua'atonga
4. Tangata'olakepa 
Ko 'enau tamai ko Mumui TK13
5. Tu'italukua
6. Ate
Ko 'ena tamai ko Vunivalu, ko e Fisi.

Ko Halaevalumoheofo
Ko 'ene tama ko Tu'ifangatukia, ko e 'ofefine 'o Tu'iha'angana Fifitapuku.

Ko Malama
Ko 'ene tama ko Tu'ipulotu, ko e foha 'o Tu'imoala. 

Ko Fulifua'atonga
Ko 'ene tama ko Lupe'aetu'i, ko e 'ofefine 'o Tu'iha'angana Fifitapuku.  Na'e fokonofo 'aki e Halaevalumoheofo 'a Fulifua'atonga kia Fifitapuku.

Ko Tangataolakepa
Ko Tangataolakepa koe foha lahi ia o Mumui TK13.  Ko 'ene fanau ko:
1. Siale 'Ataongo
Ko 'ene fa'e ko Mohulamupuku, koe 'ofefine 'o Ata Puakahuhua. 
2. Have'aia
Ko 'ene fa'e ko Fehokoma'ufanga, koe 'ofefine 'o Malungahu mei Pelehake mo Manutefamai.

Koe fanau 'a Siale 'Ataongo ko Heamasi Laupokivaha mo hono tuofefine ko Toaafilimoe'unga, ko 'ene fa'e ko Namata.

Ko Heamasi Laupokivaha na'e mali mo 'Alisi Veamatahau mei Fo'ui pea ko 'ena fanau ko Semisi Fuapau Paumoleva, 'Amelia, Fusipala mo Kanongata'a.

Ko Tu'italukua
Koe foha 'o Tu'italukua ko Lavaka, koe tama 'a Langi, koe tama 'a Siulua, 'ofefine 'o Taulakima'ulupe mo Hapaikihehau. 

Na'e fanau'i 'e Lavaka 'a Vaotea mo Lava, ko 'ena fa'e ko Ngangatua. 

Pea ngata ai e ma'u ki he hako 'o Lavaka.  Ka 'i ai ha 'ilo ki hano hoko atu pea kataki o tanaki mai. 

Ko Ate
Koe tama 'a Até ko Vunivalu, koe foha 'o Kalaepulevalu, foha 'o Alaloa, foha 'o Ma'afuha'amea mo Afeaki.  Ko Ma'afuha'ameá koe foha 'o Mataeleha'amea TK4 mo Talaumote'emoa (Vakai ki he Tuputupulefanua).

Na'e fanau'i 'e Vunivalu 'a Uaiselē Fifita Vunivalu, ko 'ene fa'e ko 'Ata.  Pea koe fanau 'a Uaiselē Fifita Vunivalú ko Ma'afu Vunivalu, Meleane Popua mo Suli. 

Pea ngata ai e ma'u ki he hako 'o Até.  Ka 'i ai ha 'ilo ki hano hoko atu pea kātaki o vahevahe mai. 

Koe fānau 'a Vave 'oku lolotonga a'u ki ai 'ae 'iló ko: 
1. Tāmate

2. Tātola

3. Mokosiamo'eteika 
4. Toa

5. Lelulelu'ovaohēhea

'Oku 'oatu e fakamālo mavahe kia Tangikina Pāhulu ʻUhila, koe hako ʻo Pāhulu, koe mokopuna ʻo Tātola, 'i heʻene loto lelei ke vahevahe mai 'ae hingoa ʻoe ongo foha ko eni ʻo Vavé, ʻa Tāmate mo Tātola.

Koe ongo ʻofefine ʻo Vave ʻoku hā hení, ʻa Mokosiamoʻeteika mo Toa, ʻoku na hā kinaua ʻi he tohi hohoko ʻa Fohe Ma'afutakinimá [1903].  ʻE toki tānaki mai moe peesí.     

Ko hono fokotuʻutuʻu fakakātoa leva ko eni ʻoe fānau ʻa Vavé, koe fokotuʻutuʻu pe ia ʻae tohi hohokó ni, kae ʻoua ke toki maʻu ha toe fakamatala ki ai.  ʻOku ʻikai fakaʻikaiʻi pe fakamoʻoniʻi atu ai ha fokotuʻutuʻu ʻa ha taha kehe, ka ʻoku fakaʻapaʻapaʻi atu pe ia, koe ngāue lelei pe ia ʻae taha ko iá fakatatau ki heʻene fakatotolo.  Koe fakamatala pe ʻoku lolotonga maʻú, naʻe toko tolu pe ʻae ngaahi foha ʻo Vavé pea tokolahi hono ngaahi ʻofefiné.  ʻOku hokohoko atu pe ʻae fekumi ki he hingoa ʻoe ngaahi ʻofefiné mo honau hakó.       

ʻOku pehe naʻe ʻikai ha hako ʻo Tāmate

Na'e 'ave a Mokosiamo'eteika kia Mumui TK13 koe fokonofo 'a hono tama 'a mehekitanga´, 'a Tu'imala, pea koe fanau 'a Mokosiamo'eteika kia Mumui TK13 ko: 
1. Maumaukuotau 
2. Niupalavu

Ko Niupalavu 

Ko Niupalavu 

Ko Niupalau ko 'ene fānaú ko:

1. Sovea

Ko ʻene faʻé ko Kalisi, koe ʻofefine ʻoe Tuʻineaú (Tuʻinayaú) mei Fisi. 

2. Tausinga

'Oku ʻikai pau pe naʻe faʻē taha ʻa Sovea mo Tausinga kia Kālisi Tuʻineau.

'Oku hokohoko atu pe ʻae tānaki ki he tohi hohokó ni.

Na'e 'ave a Toa kia Mumui TK13 koe fokonofo 'a hono tama 'a mehekitangá, 'a Tu'imala, pea koe tama 'a Toa kia Mumui TK13 ko: 
1. Tu'ipulotu Matāpule 
Na'e toe 'ave 'a Toa kia Pau'uli, koe ta'okete 'o Pau TT36 pea ko 'ena fānaú ko: 
2. Tuituiohu (naʻe toe ʻiloa ko Tongatoutai pe ko Tongamalohi)

Ko Tu'ipulotu Matāpule 
Koe tama 'a Toa kia Mumui TK13. 

Koe fanau 'a Tu'ipulotu Matāpule ko: 
1. Fakatoumafi Sūlia (na'e 'iloa ko Mafihape) 
2. Mafipau'u 
Ko 'ena fa'é ko 'Atuohakautapu, koe 'ofefine 'o Tu'ihalafatai TK9 mo Filiaimanuma'a.

Ko Fakatoumafi Sūlia (Mafihape) koe fefine hoihoifua ia 'i hono taimi. 

Koe fānau 'a Sūlia Fakatoumafi (Mafihape) ko: 
1. Tokiukamea 
Ko 'ene tamaí ko 'Ulukalala Feletoa.  Na'e mate valevale 'a Tokiukamea pea 'i he taimi ne 'ohofi ai 'e 'Ulukalala Feletoa 'ae Puatalefusi na'a ne fakahaofi ai 'a William Mariner 'o ne ui ko Tokiukamea pea ne 'oange kia Mafihape ke ne oi ko hona foha.  
2. Malakai Lavulo 
3. Latuniua 
4. Peau 
5. Vuna 
Ko 'enau tamai ko Vuki, koe foha 'o Tuita Kahomovailahi moe Tamahā ko Latūfu'ipeká.

Koe fānau 'a Mafipau'u ko: 
1. Fifita'ila 
2. Popua Pisila 
3. Veaniua 
Ko 'enau tamai ko Tupouvaivai, koe foha 'o Vuna Takitakimalohi mo Fīnau. 
4. Uilalelei 
Ko 'ene tamai ko Vehikite Halafauimoana. 
5. Mele Teukialupe 
Ko 'ene tamai ko 'Aloko'ulu.

Ka 'i ai ha tānaki pe fakatotonu mei he ngaahi laine ko eni kātaki o fakahoko mai.

Ko Tongatoutai (naʻe toe ʻiloa ko Tongamālohi pe Tuituiohu) 
Koe tama 'a Toa kia Pau'uli. 

Koe fanau 'a Tuituiohu ko: 
1. 'Ilaisia Kavakehe

Koe fanau 'a 'Ilaisia Kavakehe ko: 
1. Tevita Vave

Na'e mali 'a Tevita Vave mo Finauta'e'iloa, 'ofefine 'o 'Aisea Vaea Mataele mo 'Ilaisipa Tokilupe, pea ko 'ena fanau ko: 
1. Lakei'oetau 
2. Losa Viliami 
3. 'Ilaisaane Afuafumatangi Folau 
4. Salote Tau'aika 
5. Tevita Namomo 
6. Sipa'u Pua'a 
7. Mohekonokono

Koe fakahingoa ʻo Tevita Namomo kia Namomou, tehina ʻo Vavé.

Koe fakamatala kia Tongatoutai (naʻe toe ʻiloa ko Tongamālohi pe Tuituiohu) pea mo hono hakó koe fakamā’opo’opo ia mei he ngaahi ‘initaviu ko eni ne fakahoko ‘e Tevita Uatahausi mo Kalolaine Mapa ma’ae Siasi o Sisū Kailaisi ‘oe Kau Mā’oni’oni ‘i he Ngaahi ‘Aho ki Muí ní.
1. Tevita Vave Folau 19 Me 1976   (taʻu 63 ʻo Fasimoeafi koe mokopuna 1 ʻo ʻIlaisia Kavakehe) 

Koe fanau 'a Leluleluʻovaohēhea´ 'oku a'u ki ai 'ae 'ilo ko: 
1. Semisi Lelu 
2. Selakali 
3. Livai 
4. 'Ana 'Otu 
5. Lesieli 'Otu. 

Ko Selakali 
Koe fanau 'a Selakali ko Haliote Ika, Ngalongalo mo Seleti Mafi.

Ko Livai 
Koe fanau 'a Livai ko Kasanita Funaki, Nanise, Sione Kaufusi mo Siutaisa Kaufo'ou.

Ko 'Ana 
Koe fanau 'a 'Ana 'Otu ko Pulotu, Semi Lavakei'aho, Finau Hopate, Mele Tupou mo Sosaia Ve'ehala.

Ka 'i ai ha tānaki pe fakatotonu ki he ngaahi laine ko eni kātaki ʻo fakahoko mai.

Ke toki hokohoko atu pē.