Ko e Tala ʻo e 'Ulutolu´
Ko e talanoa eni kia Ngata, mo Nuku, mo Niukapu, mo e tupu'anga 'o e 'Ulutolú, mo e Pangai 'o e Tu'ikanokupolú.
Ko e fokotuʻutuʻu eni ʻa James Cocker ko e taha 'i he ngaahi Hako kuo laui afe, ʻo e ʻUlutolú.
'Oku makatu'unga e fokotu'utu'ú ni 'i he ngaahi fakamatala 'a e kāinga kehekehe, pea 'oku kehekehe 'a e ngaahi fakamatala ko iá.
Ka 'oku mālie 'a e ngaahi kehekehé he 'oku hā ai e ngaahi konga ne mahu'inga'ia ai e takitaha fa'ahi 'oku ha'ana e fakamatalá,
pea toe tō lelei pe ki he taumu'a 'o e ngāué, ko e tānaki mo fakatolonga e ngaahi talanoa tukufakaholo ki he 'Ulutolú,
ke tau lava 'o ma'u ai ha'atau fakafuofua ki he me'a na'e hokó, kae'uma'ā e ngaahi 'ātakai ne hoko aí.
'Oku hokohoko atu pe 'a e ngāué.
Na'e vahe'i 'e Mo'ungatonga TH6 'a hono fohá, ko Ngata, ke 'alu ia 'o hoko ko e Tu'i Hihifó.
Na'e faingata'a'ia 'a Ngata he fekaú he na'e 'ikai pulia 'a e angatu'u mo e fita'a 'a e kau Hihifo.
Ko e fiha ē taki ne vahe atu mei Fonuamotu mo e hanga 'e he kau Hihifó 'o fakatanga'i.
Ko ia na'e fakakaukau ai 'a Ngata ke 'alu aa ia ki Ha'amoa 'o kumi hano fonua ai 'i he kainga 'a 'ene fa'eé.
Na'u nau alēlea leva mo Nuku (ko hono tokoua, ko e foha 'o Vaoloa, tokoua 'o Mo'ungatonga TH6) mo Niukapu (ko hono foha,
ko e foha 'o Halakitau'a, tokoua 'o Ngata) ke nau tukufolau aa kinautolu ki Ha'amoa.
Ka ko e tuku atu pe ki tahi 'a e folau 'a e kau tamá mo e toe liliu 'enau fakakaukaú,
pea nau pehē ke tuku pe aa 'a Ha'amoa, ka nau fou pe ki Hihifo, ke fakanofo ai 'a Ngata ko e Tu'i.
Ko ia na'e kamata leva 'enau fa'ufa'ú ki he founga te nau fakatū'uta ai ki Hihifó.
Na'e tu'u fakataha 'a e kau tamá, ko Ngata 'i loto, pea to'ohema 'a Nuku, kae to'omata'u a Niukapu.
Na'e ha'i honau fu'u vala pe 'e taha, 'o takai fakataha 'aki kinautolu.
Na'e lī e nima to'omata'u 'o Nukú mo e nima to'ohema 'o Niukapú ki he tu'a 'o Ngatá 'o pulia ai.
Na'e fakatotonu leva e ongo nima 'o Ngatá 'o pulia ki hono ongo tafa'akí,
kae lī e nima to'ohema 'o Nukú moe nima to'omata'u 'o Niukapú ki tu'a.
Ko e lava ko ia 'enau teuteú, kuo nau hangē tofu pe ha fu'u tangata pe 'e taha, ka e 'ulu e tolu.
'I he a'u atu e folaú ki Hihifó na'a nau heka leva ki he fu'u fata pea fata hifo ai kinautolu mei he kalia ki 'uta.
Lolotonga iá kuo 'osi tānaki eni 'a Hihifo ki fanga ko e tali e fonongá.
Kuo 'osi ongoa pe foki e fonongá mo hono taumu'á pea nau fie'ilo ki ai.
Ka ne 'ikai mama'o mei he'enau fakakaukaú 'a 'enau founga talitalí, ko e hala pe ha laka, taa'i.
Ka e 'ikai ne nau mo'utu'ua ai, 'i he'enau vakai atu ko e fu'u tangata 'ulu tolu eni 'oku fakahifo mei kaliá.
Pea ko 'enau hiki pe mei he mo'utu'uá ki he manumanumelie'iá.
Tā ko e toki me'a eni ia na'a nau loto taha kinautolu ki aí,
ke hoko ha fu'u tangata fakalilifu pehē ko honau Tu'i.
Ne ngalo ai e teu taá ka e muimui atu a Hihifo he fonongá.
Pea ko e a'u atu 'a e fatá ki he fu'u koka he mataa koló,
ne fekau 'e Ngata ke tuku hifo ai e fatá ke nau si tu'a atu 'o tu'u pou ki ai.
Ne tuku hifo ai e fata 'o tu'upou ai e fu'u 'Ulutolu ki he fu'u koká.
Na'e 'alofi atu leva 'e he kau fononga mei Fonuamotú 'a e fu'u 'Ulutolú.
Ko Lauaki mo e kau Toutaí 'i to'ohema, pea ko Motu'apuaka mo e Ha'akilí 'i to'omata'u.
Ko e Ha'akilí foki ko e kainga ia 'o e fa'e 'a Ngatá mei Ha'amoá.
Na'e muimui fononga pe mei vaka 'a e tou'a mo e kava mo e tano'a,
pea angi atu 'a Motu'apuaka ke teuteu'i mai ha kava, pea ko e lava ko iá,
ne hoko ia ko e fuokava 'o e Tu'i fo'ou ko eni 'o Hihifó.
Ko e nima to'ohema 'o Nukú mo e nima to'omata'u 'o Niukapú na'e fuú.
Pea ko e nima toʻomata'u 'o Niukapú na'á ne 'ohake 'a e kavá ki he ngutu 'o Ngatá.
Pea ko e fa'ahinga kotoa na'a nau 'i ai he ongo vaha'i 'alofí 'i he 'aho ko iá,
na'a nau tō (faka'ilonga hunuki) honau takitaha nofo'anga he kelekele ko iá,
pea hoko ia ko honau fakanofonofo tukufakaholo ne hoko mai ki he Pangai 'o e Tu'ikanokupolú.
Ka ko e taimi ko iá ne te'eki ai ui e Tu'ikanokupolú.
'I he kamata maí, ki he kau Hihifó, ko e fuofua Tu'i pe ia 'o Hihifo.
Pea ne nofo ia 'i 'Āhau, ko e 'uhinga pe ia 'o e 'Āhaú, ko e Kau 'Ā 'o e Hau.
Pea fai mei ai hono ui ko e Tu'i Ha'amo'ungá, ko e 'uhií ko e Ha'a Tu'i tupu mei a Mo'ungatonga.
Pea hoko mai 'o tānaki ki ai ko e Tu'iha'angatá, ko e 'uhií ko e Ha'a Tu'i ne kamata mei a Ngata.
Pea hili ia naʻe fai e hiki mei 'Āhaú ki he feitu'u Kanokupolú,
pea toki hoko ai 'o 'iloa ko eni ko e Tu'ikanokupolú.
Kaekehe, ko e tupu'anga pe ia 'o e Tala ko eni ki he 'Ulutolú, kae 'uma'ā mo e Tu'ikanokupolú,
pea mo e hokohoko fakanofo mai 'o e Tu'ikanokupolú 'i he fu'u koka 'i Hihifó,
pea mo e Pangai 'o e Tu'ikanokupolú mo hono fakanofonofó.
Pea ko e tupu'anga mo eni 'o e lea ko e "Hifofua", ko hono fakahifofua 'o e 'Ulutolu ki Hihifó.
Pea ko e tupu'anga 'o e Ha'a Latuhifó, ko e tuhu kia Nuku mo Niukapu, neongo na'á na lahi kinaua 'ia Ngata,
na'ana hifo 'o hoko ko hono ongo nima 'i he 'Ulutolú.
Pea tupu mei heni mo e hingoa ko e "Kaumāvae", ko e lea māvae ia 'a Ngata kia Nuku mo Niukapú,
ko e "kau māvae aa" pe "tau māvae aa".
Pea ko e 'aho māvae ko iá ne hā ai e fu'u fe'ofo'ofá ni 'a e kau tamá ni.
Ne 'ikai fakavetevete ngofua. Na'e ongo'i mo'oni 'e Ngata 'a e teu māvae mo hono ongo poupoú.
Ne nau fononga mai 'o a'u ki he feitu'u loto Tongá, pea fai ai 'enau 'ilo kava, fai 'enau ma'u me'atokoni,
pea nau tākoto leva 'o faka'ānaua mo fonofono pe ki he kaha'ú.
Foki a Nuku 'o nofo mei Hahake. Nofo a Niukapu 'i Lototonga. Pea foki 'a Ngata 'o nofo mei Hihifo.
Ko honau fakahokohokó pe ia mei he lahí ki he si'í, mei Hahake ko e hake 'anga 'o e la'aá, ki Hihifo ko e to 'anga 'o e la'aá.
Pea nau tu'u leva 'o tō e fu'u maka, 'o nau fefuakava'aki ai, he 'ikai ha 'aho te nau tau ai, pe tau ai hanau hakó 'amui.
Pea nau māvae ai.
Pea 'i he a'u 'a Nuku ki Hahaké na'á ne 'ofa lahi ki hono ongo tehina,
pea ne ui hono fangá ko Taputau, pea ne fakamo'ui 'a e hingoa ko Faka'osifono'itākoto ko e fakamanatu ki hono hakó.
Pea ko e kakato ia 'o e Tala 'o e 'Ulutolú, mo hono taumu'á, mo e fa'ungafonuafo'ou ne haukafa aí.
Nouti mo e Ma'ungatala:
[250923] Nouti ke tānaki mai e ngaahi ma'ungatala kehekehe ki he Tala 'o e 'Ulutolú ke hokohoko atu 'aki hono fokotu'utu'u 'o e talá ni.
* Talanoa 'a 'eku ngaahi Kuí mei Kolonga, Kalāneti Lētele'ovava'ulahi Naufahu Skeen, Vasitaiamoni Ma'u, 'Analupe Kailahi, Meta Naufahu.
* Fakamatala 'a Niukapu, 28/09/1959, Naunau Ako 'a Toketā Elizabeth Bott Spillus (Foulutā 3, Puha 7), Laipeli 'o e 'Uunivesiti 'o 'Okalaní, Nu'u Sila. Fakamāvae mo e fefuakava'aki he fu'u maka 'i Nafualú.
* "Tongan Society At The Time of Cook's Visit", p117. Nofoʻanga ʻi Āhaú.
* ʻInitaviu 'o Tevita Vave Folau 'o Kolofo'ou, 1976, na'e fakahoko ʻe Tevita Uatahausi mo Kalolaine Mapa maʻa e Potungāue Tohi Hohoko ʻa e Siasi ʻo Sisu Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho ki Muí ni. Talanoa fakakatoa.
|
|
Ngaahi Liliu
[130413] Fokotu'u fo'ou e peesi´. Hiki mai mei he ongo tohi hohoko ko e Tuputupulefanua mo e Kolonga Hulihuli.
[230923] Tānaki e lave ki he Tu'iha'amo'ungá mo e Tu'iha'angatá, mo e fuofua 'afio 'i 'Āhaú, ki mu'a pea toki hiki ki Kanokupolu 'o 'iloa ai ko e Tu'ikanokupolú.
|
|
