Ko e Sika ʻa ʻAmá
Ko e Sika ʻa ʻAmá ko e talanoa ki he tupuʻanga ʻo Limapō, ko e fehuhu ʻa Ngatá, ʻa e fuofua Tuʻikanokupolú, pea mo e tupuʻanga ʻo Motuʻapuaka mo e Kanolotoʻāʻoehaú, Haʻa Molofahá, Fale Haʻa Kilí, pea mo ʻAkauola mo Fulivai.
ʻOku makatuʻunga e fakamatalá ni ʻi he vahevahe ʻa Kolo Fakaanga ʻo Nomuka, ko e matāpule ʻa Tupoutoʻa. Ko e vahevahe 'a Kolo Fakaangá mei he fakamatala ʻa Veʻehala Leilua. ʻOku ʻoatu e fakamālō mavahe kia Kolo Fakaanga pea mo Veʻehala Leilua 'i hono fakatolonga mai 'oe tala ni 'o lava ke tau kei ma'ausia he 'aho ni.
Ko e fakamatalá ni ko e fokotuʻutuʻu ʻa James Cocker pea ʻoku hokohoko atu pe 'a e ngaue ki ai. Ko e taumuʻa ʻo e fokotu’utu’ú, ko e fakahoa mo e fakafāʻutaha ʻo e ngaahi fakamatalá, mo e ngaahi tohi hohoko, pea mo e lele ʻa e taimilainé, ke maʻu ha fakamatala ʻoku ne makupusi ʻae mālie ʻoe talatupuʻá, mahuʻinga ʻoe hisitōliá, pea moe fehokotaki fakaekāinga ʻoe fonuá.
ʻOku pehē ne ‘i ai e Tu’i Tutu’ila ‘i Ha’amoa ko Maneafaiga. Pea ko e taha ‘o e ngaahi hoa ‘o Maneafaiga ko e fefine ko Fetunu, ko e tuofefine ia ‘o e ‘eiki ko Molofasa.
Ko Molofasa ko ení naʻe toe ʻiloa ko Tau’ili’ili.
Na’e fanau’i leva ‘e Fetunu kia Maneafaiga ha ta’ahine pea ui ko Soli’ai Sina’omanini. Pea fu’u lahi hake 'a Soli’ai Sina’omanini ko e ta’ahine hoihoifua. Pea ‘ave ia ki he ‘eiki 'o Safata 'i 'Upolu
'i Ha'amoá, ko ʻAmalele, ʻa ia ne toe ʻiloa ko ʻAma.
Na’e fanau’i leva ‘e Soliʻai Sinaʻomanini kia 'Ama ha ongo tamaiki fefine ko Limapō mo Fā’ogenu’u, mo hona tuonga’ane ko ʻAma Pesetā. Pea mālōlō leva ‘a Soli’ai Sina’omanini ‘oku kei iiki
‘a e fanaú.
Pea fai atu e nofó, kuo lalahi e fanaú, pea hūloto ‘ia ʻAma ke ‘i ai hano hako ‘eiki ‘i Tonga. He tā koā ko ʻAmá, ko e hako ʻo e Tuʻitongá mei he kuonga ne ʻafio ai e Tuʻitongá ʻi Haʻamoá. Ko ia ne fekau
leva ʻe ʻAma ke teuaki ha folau ke ʻave ʻaki hono ʻofefiné, ʻa Limapō ki Tonga.
Ko e kau folaú leva eni.
Ko Limapō mo hono tehiná, ʻa Fāʻogenuʻu, ko hono feʻao.
Ko e ʻulivaká, ko e Kaivai Ha’amoa ko La’auma’alava.
Ko e kau fakafeʻao mei he fahaʻi tamai pea mo e fahaʻi faʻē ʻa e ongo tamaikí.
Mei he fahaʻi tamaí, ko e fototehina ‘o ‘Ama, ko Nāpa‘a, Fa‘oa, Monū mo Lei’ataua, mo honau kāingá.
Mei he fahaʻi faʻeé, ko e fanga foha ‘o Molofasa Tau’ili’ili, ko Kamoto, Uhi, Kioa mo Ngalungalu, ko e fānau-‘a-tu’a-sina ia ‘a Soli’ai Sina’omanini, fa’ē ‘a Limapō mo Fāʻogenuʻú, pea mo honau kāingá.
Naʻe fakahekeheka mo e toutai ika ʻa ʻAma naʻe ʻiloa ko Sanini ko e toutai ʻatu. Naʻe heka pe ʻa Sanini mo ʻene fuʻu kumete. Ko ʻene toutai ʻatu pe he vahá ʻo tanaki ki kumete, ko e ʻoho ʻoe folaú.
Ko ia ne nau tukufolau mai e fu'u folauha'amoá ni ʻo nau hake atu ki Muʻa, pea tali lelei ai kinautolu. Na'e mokoi foki mo e finangalo ʻo e Tu’iha’atakalaua ko Moʻungatongá ki he Taupou ko Limapō,
pea ne ʻave ia ko hono hoa. Pea fakatalutalu ʻaki ʻe houʻeiki kuo holoakimo'unga ʻa e Sika ʻa ʻAmalele ʻo Safatá.
Na’e ʻikai fuoloa mei ai kuo tu’itu’ia ‘a Limapō. Pea hoko atu moe kaikaiʻāfua. Pea fai atu ʻo māmālohi ko ia ʻa Tohuʻiá, ta kuo toe tu‘itu‘ia mai mo Fā’ogenu‘u ia. Tā koā kuo hōifua kakato
e Tuʻihaʻatakalaua ia ki he Sika mei Safatá.
Ka ko e ongona atu kia Tohuʻia ʻa e tuʻituʻia hono tehiná, na’e ‘ikai ke ne kei mapukepuke ʻene fuaʻá. Ko ia na'á ne fekau ke kumi e feitu'u mama'o taha mei aí, pea 'ave 'a Fā'ogenu'u ki ai. Pea ko e kuonga ko
iá ne 'i ai e motu ne tuku ai e lafu puaka ʻa e Tuʻí, ko e motu ko Fukavé, pea nofo ai e motuʻa ko Mafi Fenunuʻivao, ko e tauhi 'o e fanga puaká. Pea 'ave ki ai siʻi Fāʻogenuʻú, mo e fekau kia
Mafi Fenunuʻivao ke ne tauhi.
Ne hoko atu leva e nofó. Pea fai angē kuo fanau ‘a Tohu’ia ko e tamasiʻi tangata, pea ui 'e he hou'eikí ko Ngata. Pea fakatalutalu ai pe ʻa e houʻeikí mo e fonuá, he kohai ia ʻe toe aleaua mo e Sika ʻa ʻAmá,
he kuo tahuli ʻo hoko ko e ʻalo ʻo e Tuʻíhaʻatakalauá.
Pea 'i he taimi tatau pe, ʻikai fuoloa mei ai, kuo fanau mo Fā’ogenu‘u ʻi Fukave, ko e tamasiʻi tangata mo ia. Pea ui pe ‘e Mafi Fenunu’ivao ki ai, ko Mafi.
Kaekehe ko e fuʻu folau tokolahi foki ne muimui mai ʻia Tohuʻiá. Pea fekau ʻe he houʻeiki ke nau oo ʻo nofo mai mei muifonua. Ne nau nofo leva ki ai, pea nau ui honau nofo’angá ko Tatakamotonga, ko anga ʻenau
tākanga mo e Tongá. Pea nau femouʻekina ai pe mei ai hono fakahikihiki ʻenau tamasiʻí, ʻa e tamasiʻi ko Ngatá.
Pea fai mai e nofó, kuo hoko 'o ʻiloa ʻa Laʻaumaʻalava 'i he kau Tongá ko ʻAkauola, ko e faka-Tonga pe ia 'o hono hingoá. Pea ko e kaivai taukei foki pea 'ikai holoa 'ene takimuʻa ʻi he fatongia ʻo Haʻa Fokololó.
Pea ohi hake ai pe ʻa e fānau ʻa ʻAkauolá he fatongiá, ʻo nau ʻiloa ko e Kau Moalá, he na'á ne akoʻi pe kinautolu ko ʻenau sio pe "mo ala", fanongo pe "mo ala", lea pe "mo ala".
Pea kuo hoko eni 'o 'iloa mo Sanini 'i Tonga he fatongia 'o Haʻa Fokololó. Ne mālieʻia ʻa houʻeiki ʻi hono faiva ko e hīʻatu 'i moaná mo e anga 'e ne fulifulihi e vai 'o e 'atú ki kumeté, ke kei mo'ui mālohi pe 'a e
'atú ki 'utá. Pea hoko 'o nau ui ai 'a Sanini ko Fulivai.
Pea tuku mai 'e he Tui Ha’atakalauá ‘e ne motu’a ko Tovi ke haʻu ʻo fokotuʻutuʻu e nofo ‘a Ngata mo hono kāingá. Naʻe tofa leva e foto tehina 'o 'Amá ko e Kano Loto'ā 'o e Haú, pea tō honau fatongiá ko e tauhi mo e maluʻi
ʻo e sino ʻo Ngatá. Pea tofa mo e fanga foha ‘o Molofasa Tau’ili’ilí ko e Haʻa Molofahá, pe ko e Fale Haʻa Kilí, pea tō mo honau fatongia ko e tokangaʻi e nofoʻanga ʻo Ngatá.
ʻA ia ko e Kano Lotoʻā ʻoe Haú ko e fototehina ʻo ʻAmá, ko e fanga tamai ia ʻa Tohuʻiá ... ko Fa‘oa, Nāpaʻa, Monū, Lei’ataua pea mo Tovi.
Pea ko e Haʻa Molofahá pe Fale Haʻa Kilí ko e fanga faʻetangata ia ʻa e faʻē ʻa Tohuʻiá ... ko Kamoto, Uhi, Kioa mo Ngalungalu.
Pea kuo ʻalu eni e taimí, kuo fatu tangata ʻa Ngata. Pea sio e houʻeiki kuo tokolahi ʻa Tatakamotonga. Pea nau fonofono na kuo sai ke ʻalu a Ngata mo hono kāingá, ke nau oo ʻo tokangaʻi mai e Lausiʻí. Kuo ongona mai eni
e longolongoaʻa mei Hihifo.
Pea ko e hoko mai eni ki he taimi ʻo e ‘Inasi. 'A ia ko e 'Inasi fakamuimui taha pea hiki ʻa Ngata mo hono kāingá mei Tatakamotongá. Na’e tānaki mai e ‘Inasí ki he Tu’i Ha’atakalauá, kia Mo’ungatonga,
ko hono fatongia ki he Tuʻitongá. Pea kuo haʻu kotoa ai e fonuá mo nau 'omi kotoa e fua 'o e fonuá ki he 'Inasi. Pea ha'u ai mo Mafi Fenunu'ivao mei Fukave mo hono foha ohí, 'a Mafi, ʻa e tama ʻa Fāʻogenuʻú.
Ko e haʻu ko ia ʻa Mafí, kuo fuʻu tangata, pea kovi e loi kuo ne fotu mai ko Ngata 'ata'ata pe. Ka ne 'ikai ngata ai, na'e fu'u ʻilonga mavahe pe ʻene taukei mo nima mālohi he fatongiá. Ne 'ikai lava ia ke ta'efakatokanga'i
'e ha taha ʻo aʻu kia Lauaki, ko e taki fatongia ia 'o e kuonga ko ia.
Pea ko e taimi ko ení, ta kuo hela ʻa Lauaki he fatongia tokotahá. Pea ne 'osi fakataufolofola atu ‘a Lauaki ki he Tu’iha’atakalauá, ke ʻai ha taha ke na fatongia, ke haʻu ia ʻo fai kātoanga, kae taufataha pe aa ia,
ʻa Lauaki, ki he pulonga ʻa e fonuá. Pea 'osi mokoi ki ai ‘a e fingalo ʻo e Tu’íha’atakalauá. Ka ko e toe pe eni ha fili 'a Lauaki.
Pea ko e vakai atu 'a Lauaki kia Mafi mei Fukave, na'a ne 'osi pehe loto pe, tā ko e toki tokotaha eni na'á ne fakatu'otu'a ki aí. Pea hoko mai e ʻaho 'o e taumafa kavá, mo e nga'unu 'a hou'eiki ki honau takitaha
nofo'angá, ne taki 'e Lauaki 'a Mafi 'o fakatangutu he 'alofí, pea ne fekau ke 'oua na'a lea pe ngaue kae 'oua ke ne toki ui atu pea ne toki tali pe ai 'a e ui 'e fai atu. Pea talangofua pe ki ai 'a Mafi. Pea ko e holo ee
taumafá pea ui atu leva 'a Lauaki kia Mafi ... "koe ha e hingoá?". Pea tali atu 'a Mafi ... "ko Mafi". Pea toe ui atu ... "ko Mafi mei fe?" Pea hanga atu 'a Mafi, 'ikai ke ne tali ko Mafi mei Fukave ne tupu hake aí,
pe ko Mafi mei Ha'amoa 'i he'ene fa'eé, ka ko 'ene loto fakatokilalo, na'á ne tali atu pe ... "ko Mafi mei he Motu ‘a Puaká". Pea tapakina leva 'a Lauaki ... "ʻAve ia ma’a Mafi Motu ‘a Puaka".
Pea mei he 'aho ko iá ne 'iloa ai pe ʻa Mafi Motu ʻa Puaka ko "Motu'apuaka" pea to ai hono fatongia he mata’u ‘o e ʻOlovahá. Pea ne hoko ko e taki ki he kāinga ʻene faʻeé, ʻa e Kanolotoʻaʻoehaú mo e Haʻa Molofahá pe
Fala Haʻakilií, 'i honau fatongia ki hono taʻoketé, ʻa Ngata. Pea fai ange ʻo fanau ʻa Motuʻapuaka, pea nau 'iloa ko e Kau Mafi. Ka e hoko atu ai pe ʻa Lauaki ʻi he hema o e Olovahá, pea mo hono hakó, ʻa e Kau Maʻú.
Pea takua mei ai, ne ʻosi maau pe ʻa e Pangai ia ʻo Ngatá ʻi he ʻaho ne tukufolau ai mei Tatakamotonga mo hono kaingá. Ko e tango ia ʻa ʻAmá, naʻá ne polepole pea talamuka ʻo tuʻufonua he ʻotu Tongá.
Pea ʻaloʻofa ʻia Ngata ʻa Halakitauʻā pea mo Vaoloa, ʻo na hoko ko e ongo ʻalofi ne huli hake ko e ʻUlutolú. Ka koe talanoa kehe ia ki ha ʻaho ʻe taha.
|
|
Ngaahi Liliu
[150315] Fokotu'u fo'ou e peesi´.
[150315] 'Oku lahi e ngaahi fakamatala kehekehe ki he tupu’anga ‘o e ngaahi hingoa tupu’á ni.
ʻE 'ikai toe 'i ai ha fakamatala fa'u atu mei hotau kuongá ni 'e lava 'o tonu pēseti 'e teau,
pea ko e fakamatala kotoa pe ʻe fakatatau pe ki he vakai ʻa e tokotaha naʻá ne fakahokó.
Ko ia ko e fokotu’utu’u ‘oku fakahā atu ko ení,
ko e taha ia e ngaahi feinga fakafoʻituitui ke fakahoa mo fakaʻfāʻutaha e ngaahi fakamatala kuo lava ma'ú,
fakahoa ki ai mo e lele 'a e taimilainé,
pea 'oku 'ikai faka'ikai'i pe fakafehu'ia ai ha fakamatala 'a ha taha kehe.
|
|
