Ko e Ngaahi Kato´
Ko e ngaahi kato eni na'e faka'aonga'i faka'aho 'e he Tonga´.

 
Ko e Ngaahi Kato Ngaue´
..
Kato Tuki 
Ko e kato tuki 'oku hange pe koe kato polapola ka 'oku fa si'i ange.  'Oku ngaue 'ae kato tuki ki he fangota he 'oku loloto, kae lahi fe'unga ki he to'oto'o.  'Oku fahi ua fakaloloa 'ae louniu mata 'i hono palalafa, pea hae hono palalafa ke manifi.  'Oku tu'utu'u 'ae fa'ahi louniu ki he konga 'e 2 pe lahi ange, fakatatau ki he fiema'u 'ae taha lalanga.  'Oku lalanga fakapola 'ae konga 'e taha pea pelu ua.  'Oku fi fakataha leva 'ae ongo hikuhiku 'o nono'o fakapona ki he ongo tafa'aki ke ma'u mo mapuni.
Kato Fakaloumasi  Ko e kato fakaloumasi 'oku ngaue'aki ki he tufa me'akai 'i he ngaahi katoanga, moe feipulua 'oe ngaahi 'apisia.  'Oku 'ikai ngata pe 'i he fe'unga 'a hono lahi ki he 'inasi 'oe tufa, ka 'oku faingofua mo vave 'a hono lalanga.  'Oku fahi ua fakaloloa 'ae louniu mata 'i hono palalafa, pea hae hono palalafa ke manifi.  'Oku tu'utu'u 'ae fa'ahi louniu ki he konga 'e 2 pe lahi ange.  'Oku lalanga 'ae kongokonga 'o fakahoa, pea fi fakataha ki loto 'ae hikuhiku'i hoa ke fakama'u, faliki mo kavei 'aki 'ae kato.
Kato Polopola  Koe kato polopola koe kato louniu.  Koe kato mohu 'aonga mo tolonga taha eni 'ae Tonga.  'I he tupu hake hei'ilo pe na'e 'i ai ha 'api na'e ta'e 'i ai ha'anau kato louniu 'e nima.  Ko 'ene kei mata mo fo'ou 'oku ngaue'aki ki he fa'o'anga 'umu moe me'akai.  'I he'ene motu'a 'oku tuku atu ki tu'a ki he tufi veve moe fakamaau 'api.  'Oku fahi ua 'ae louniu 'i hono palalafa pea hae hono palalafa ke manifi.  'Oku lalanga fakapola, pea pelu ua 'o fi hono faliki ke nono'o ki tuliki.
Kato Fakahunga  Koe kato faka-hunga koe kato louniu 'e ua kuo hoko 'i kongaloto ke ma'u ha kato 'e taha 'oku lahi ange.  Na'e lahi fe'unga 'ae kato ni ki hono fakatu'uta 'ae ngaahi 'umu lalahi ange hange koe 'umu faka-hunga pe 'umu hula, 'o ui ai pe koe kato faka-hunga.  Koe fakatata ki he lahi 'oe kato na'e lava lelei pe ke fakatoka e 'ufi 'oe 'umu ki takele, kae toka 'olunga hono puaka.

<><><><><><><>
Koe Ngaahi Kato Teu 'a Fafine´
 
Kato 'Oa Koe kato 'oa koe kato to'oto'o 'a fafine 'i he'ene kei fo'ou, pea ngaue'aki ki he fangota 'i he'ene matu'otu'a ange.  'Oku ngaohi mei he muka'i louniu au iiki.  'Oku tele manifi hono palalafa ke molu 'ae ngutu'i kato, pea lalanga ma'opo'opo 'aupito, 'o fi fakama'u 'i faliki.  'Oku ui 'a hono fo'i fi koe talafau pea 'oku ma'u mei ai 'a e fo'i paloveape koe 'Nimo 'i Talafau, koe fa'a pulia pe 'efihia 'ae fangota 'i he talafau 'oe 'oa.
Kato 'Oa Fakaono  Koe kato to'oto'o eni 'e taha 'a fafine Tonga.  Ko hono tupu'anga mei Ono 'i Fisi.  'Oku toe molu ange 'ae kato ni 'i he 'oa, he 'oku ngaue 'aki 'ae lou'akau au iiki, pea toe ma'opo'opo ange hono lalanga.  'Oku fopotopoto 'ae konga ki 'olunga 'oe kato, kae tapafa hono tefito, koe ua hono talafau, 'o na fekolosi'aki 'i he takele 'oe kato.  'Oku fa'a teuteu'i 'aki e lou'akau fakalanu pea fi pe ki ai mo hono kavei.
Kato Alu  Koe kato alu 'oku lalanga mei he aka 'oe 'akau koe alu 'oku tupu 'i he matatahi 'o 'Eua.  'Oku ta'aki 'ae aka 'o fakamomoa pea fakalanu 'i he taimi 'e ni'ihi ke fai 'aki 'ae lalanga.  'Oku faka'aonga'i ki he fa'o'anga me'a teuteu 'ae fafine mali, pe tokotaha pekia.  'I he kuonga ni 'oku ngaue'aki 'aki e ngaahi naunau kehekehe ki hono fa'u mo hono teuteu'i 'oe kato alu, ka 'oku kei ma'u pe hono hingoa mo hono 'aonga.
Kato Mosikaka  'Oku 'ikai fakapapau'i pe koe fōtunga totonu eni 'oe kato mosikaka pe 'ikai.  Koe kato mosikaka´ koe kato ia 'ae Tamaha.  Na'e lalanga momo iiki mei he kaka'i niu pea teu'i 'aki e nge'esi fingota iiki.  'Oku pehē 'oku 'ikai 'i ai ha taha te ne toe 'ilo ki hono founga lalanga´.  Na'e taha pe 'ae kato mosikaka na'e toe 'i Tonga´, pea na'e faka'ali'ali 'i he Mesiume 'ae Kolisi ko Tupou´, ka 'oku pehe na'e vela ai 'o 'auha.

James Cocker 14Nov00