Fale'osi Lupemu'a


Koe tohi hohoko eni 'o Tonga 'Ūsaia Fale'osi mo Makelesi Lupemu'a 'o Kanokupolu, pea mo hona hakó.  'I he manatu ki he kuohili, koe kāinga eni ne fe'ofo'ofa ni mo anga fakatōkilalo mo'oni.


Koe ngaue eni 'a James Cocker, koe taha 'i he fanga makapuna ʻo TongaʻŪsaia Faleʻosi mo Makelesi Lupemuʻá.  'Oku makatu'unga 'i he ngaahi fakamatala 'a Taitusi Fūnaki Niumataevalu, koe mokopuna ʻuluaki 'o Tonga 'Ūsaia Fale'osi mo Makelesi Lupemu'a.  Ka 'i ai ha ngaahi tānaki pe fakatonutonu, kātaki o vahevahe mai ke fakalelei 'aki 'ae me'a 'oku ma'ú. 


'Ofa atu ki he kāinga 'oe Fola'osi.




Koe Tupu'anga 'o Tonga 'Ūsaia Fale'osí


Koe tamai 'a Tonga 'Ūsaia Fale'osi koe tangata ko Sōsaia Fale'osi.  ʻOku pehe koe tangata mei Feletoa mo Tatakamotonga. 


'Oku 'ikai ma'u ha fakamatala ki he kāinga 'o Sōsaia Fale'osí.  Ka koe fahu 'oe fānau 'a Tonga 'Ūsaia Fale'osí koe fāmili fa'ē 'o Fatai Kapukapu Lavuló.  Ka 'i ai ha taha 'oku ne 'ilo ki he ngaahi fehokotaki ko iá, kātaki ʻo vahevahe mai. 




Koe Tupu'anga 'o Makelesi Lupemu'á


Koe ongo matu'a 'a Makelesi Lupemu'á koe tangata ko Ma'u mei Kanokupolu moe fefine ko Kēsaia mei Tongoleleka. 


'Oku 'ikai ha toe ma'u ki he kāinga 'o Makelesi Lupemu'a.  Ka 'i ai ha ngaahi tānaki kātaki o vahevahe mai.




Ko Tonga 'Ūsaia Fale'osi mo Makelesi Lupemu'a


Ne manako 'a Tonga 'Ūsaia Fale'osi 'ia Makelesi Lupemu'a 'o muimui ai ki Kanokupolu.


Koe fanau 'a Tonga 'Ūsaia Fale'osi mo Makelesi Lupemu'á ko:
1. Kalēsita Vealakepa
2. Mele Telūsila Vā'atonga
3. Uele
4. Saia'apaione
5. Fīnau Pelenaise
6. Lesieli
7. Paula Tonga


Ka 'i ai ha tānaki pe fakatonutonu ki he fānau mo honau faka'otu'otu kātaki ʻo vahevahe mai.  Koe ngaahi mali moe hako 'oe fānau ni 'oku tupu ai e ngaahi fehokotaki 'i Kanokupolu kotoa.




Ko Kalēsita Vealakepa 

Na'e mali 'a Kalēsita Vealakepa mo Kāmeli Mafi, koe foha 'o Mafikovi Penitai mei Kanokupolu.  Ko 'ena fānaú ko:
1. Tāniela 'Akauola
2. Lile 
3. Veinise 
4. Mēsui Manumu'a
5. Sione Pulu
6. Fatai
7. Seluini
8. Sālesi 'Ataua 'Akauola
9. Penitai 
10. ʻAisake Tukuafu




Ko Mele Telūsila Vā'atonga


Na'e mali 'a Mele Telūsila Vā'atonga mo Sami Niumataevalu ʻo Tongoleleka.  Ko 'ena fānau ko:
1. Tupoutu'a Lamanukilupe 
2. Sione Māfoa'aeata
3. Makelesi Lupemu'a
4. Siale'uvea
5. Viliami Kafoitokelau
6. Lū'isa Simulata
7. Moaeteau
8. Tevita Filisōnu'u
9. Taitusi Fūnaki
10. Mēsake Fifita'ila
11. 'Anamanu
12. Kalolaine Molitahisi



Ko Mele Telūsila Vāʻatonga Niumataevalu naʻe ʻiloa pe ko Mele Sami.
Naʻe moʻui pe ʻa Mele Sami ʻo aʻu ki hono taʻu 104 pea ne toki mālōlō.

'Oku 'oatu e fakamālo mavahe kia Joan Margaret Fusipalapangai Skeen Klampfer 'i hono vahevahe mai 'oe 'ata 'o Mele Samí.





Koe Konga ʻoe Hako ʻo ʻŪsaia Faleʻosi mo Makelesi Lupemuʻá moe Kāinga Kanokupolú.  
Mei toʻohema ʻotu muí: Penitani Manumuʻa (tuʻulutui), Seluini Mafi (tuʻu), Sione Pulu, Tāniela Ngahe, Manumuʻa, Tevita Vālele, Lupeti Tūlua (tuʻulutui).  ʻOtu muʻá: ʻŌlive Holoʻia, Uele Manumuʻa, Lolo Mafi, Lose ʻAkauola, Katieli ʻAkauola.  Koe ʻaho 13 eni ʻo ʻOkatopa 1961, ʻi he toumuʻa ʻoe ʻApiako Lautohi ʻOhonuá.  Ne ʻave kinautolu ki ai ʻe Sālote Tupou III koe vahe ʻapi.

'Oku 'oatu e fakamālo mavahe kia Tēvita Mafi 'i hono vahevahe mai 'oe 'ata 'oe Kau Tangatá ni.  Pehē moe 
fakamālo mavahe kia ʻApitanga Kailea Mafi ʻi hono vahevahe mai honau hingoá moe puipuituʻa ki he ʻata fakaʻofoʻofá ni.



ʻOku hokohoko atu pē ʻae tānaki ki he tohi hohokó ni.  



Ngaahi Liliu
[050413] Fakafōtunga fo'ou e peesi´.

James Cocker 14Nov00