|
Ko e Fahú ʻi he Kuohilí
Ko e Fahú
Ko e Fahu ʻo e Kāingá ko e tokotaha ia naʻe hu'u ki ai 'a e fakahikihiki ʻa e Kāingá ko honau ʻeiki 'i he nofo maamá, pe ʻEikimaamá.
Ko e tokotaha ko iá ko e Tuofefine Tamaitaha ʻo e Tamaí, pe Mehikitangá, pe ko hano fakafofonga, 'a ia ko hono fakafofonga haohaoa taha, ko 'ene tama fefine lahi tahá, pe tama fefine lahi taha 'a e fefine ko iá,
'o fai pehe mai ai. Pea ka 'ikai ke 'i ai ha laine fefine pehē, 'oku hoko atu e ngaahi fakamatala 'oku hoko haké ki ai.
'Oku 'ikai ma'u ha fakamatala ki he 'uhinga 'o e fo'i lea ko ia ko e Mehikitanga. Kae mālié na 'oku 'uufia 'i he tupu'anga 'o e fo'i lea ko e Mehekitangá ha ngaahi fakamatala ki he tupu'anga 'o e Fahú.
Ko e Fahú ko e Fakalangilangi ʻo e Tamaí mo e Kāingá.
Ko e 'ulu 'o e Kāingá ko e Tamaí. Naʻe Tapu ʻa e Tamai ki heʻene fānaú. Pea naʻe tauhi mamahi ʻa e Tapu ko iá.
Ka naʻe ʻi ai 'a e taha naʻe Tapu ki he Tamaí. Ko hono Tuofefiné ia. Ko ia na'e tauhi ai ʻe he Kāingá ʻa e Tuofefine ʻo e Tamaí, pe Mehikitangá, ko honau Fahú pe ʻEikimaamá.
Ko e ʻuhii ko ʻenau faka'apa'apa ki he ngaahi to'utangata ki mu'á, ko e ngeia tahá ʻa e Fahu mei he toʻutangata ki muʻá, ʻa ee naʻe kei mo'uí, pe aʻu ki ai ʻae ʻiló.
ʻA ia koe fanga Mehikitanga ia ʻo e Mehikitangá pea mo honau ngaahi fakafofongá, 'a ia ko honau Hako Fefiné. Ko e mamaʻo ange ki muʻa ʻa e Fahú, ko e langilangi'ia ange ia ʻa e Kāingá,
he ko e talamaheʻa ia 'o e kei 'iloa honau tupuʻanga tupuʻá, mo e anga e tuku'au mai honau ngaahi fehokotakí ki he lolotongá.
Naʻe tuhu 'a e tauhi fahu totonú ki he maau mo e ma'uma'uluta 'a e nofo 'a kaingá. Ko e mahino 'a e Fahú ko e mahino ia 'a e Tamai 'a e Fanaú, pea mo e Anganofo 'a e Fa'eé.
Ko e Fakalangilangi mo e Pule ʻa e Mehikitangá
Ko e fakalangilangi 'o e fahú na'e mahu'inga 'aupito ki he anga 'o e nofo 'a e Tongá. Ka 'ikai ha mehikitanga pe fahu ke fakalangilangi, pe fahu ha taha ta'etotonu,
naʻe 'ikai kakato lelei ai 'a e ouau ʻa e kāingá pea ko e me'a ia na'e fakamā.
Na'e fakahā 'e he kāingá ki honau fahú 'a e ngaahi kātoanga pe 'apisia ne 'amanaki ke hokó. Ko e fakahā ko iá ko e kole ai pe ia ki he fahú ke lava mai o fahu. Naʻe ʻikai ko ha fekau he naʻe ʻikai fili ʻe he kāingá pe kohai ʻe fahú.
Ko e fokotuʻutuʻu tupuʻa ia naʻe ʻikai toki tofa ʻi maama. Pea na'e fa'iteliha pē 'a e fahú ia pe te ne lava tonu atu, pe te ne fekau ha taha 'i he tu'unga tatau pē mo ia ke ne fakafofonga ia, hangē ko ha'ane tama, pe hano tehina.
Pea ka 'ikai fai atu ha tali ʻa e fahú na'e lava pe kāingá ia 'o kumi ki ha taha na'a nau pehē na'e ʻi he tu'unga fahú kiate kinautolu ke fakakakato ʻaki ʻenau ouaú.
Ka 'i he kāinga ne maau mo femahino'akí, ka lolotonga pe ha kātoanga pe 'apisia kuo a'u atu ha fahu 'oku ma'u'olunga angé, na'e male'ei pe 'a e fahu ia ne lolotonga fakalangilangí ki tafa'aki kae hū atu ʻa e fahu ma'u'olunga angé.
Ko e fakatātā ki aí, ka fahu ha mehekitanga ka ko e tuofefine fika ua ia ʻo e tamaí, pea fai atu pē kuo aʻu atu e tuofefine lahi taha o e tamaí, naʻe mahino pē ki he tokotaha kotoa ko e fahu taʻetoefehuʻiá ia, pea maleʻei ʻa e tuofefine
fika uá kae lava atu e fika ʻuluakí ki hono tuʻunga fakalangilangí.
Ko e fakalangilangi maheni ʻo e fahú ko e fakameʻite muʻa ʻi he ngaahi kātoanga mo e 'apisia ʻa e kāingá. Ko e kātoangá ko e ngaahi fakatahaʻanga ia ʻa e kāingá
hangē ko e mali mo e faiʻaho. Ko e 'apisiá ko e ngaahi fakataha'anga hangē ko e putú. Ko e fatongia ʻo e kāingá ke teuteu ha nofoʻanga 'oe fahú pea tauhi ke mahino ko e fahú ia.
Pea laka atu e fahú ʻo fakameʻite he fakalangilangi kuo teu ma'ana 'e he kaingá.
Ka naʻe tatau pē ia pe ʻe nofo 'a e fahú ʻi fē, pe ʻi muʻa, pe ʻi mui, pe ʻi fale, pe ʻi tuʻa, naʻe mahino pē ia ko e fahú ia, he ko e nofo 'a e Tongá ko e nofo pē 'a
kāinga pea na'e fe'ilongaki 'a e taha kotoa. Pea aʻu pē ia, ka oo ha kāinga ʻo ʻomai ha taha kehe ke fahu, naʻe ʻikai pulia ki ha taha pe matoʻo ai ʻa e ngeia ʻo e fahu totonú 'i ha
feitu'u pē ne 'i ai, kae hoko ia ko e fakaʻilonga ʻo e taʻemaau mo e fiematamu'a 'a e kāinga ko iá, ʻi he matāmoʻui atu pē honau fahú ka nau fievaleloi ki hanau fahu kehe tokua.
Na'e tali 'e he fahú 'a e ngaahi fakalangilangi na'e fai ange ma 'aná, kau ai mo e koloa kehekehe naʻe ui maʻana ʻi he ngaahi kātoanga pe ʻapisia ʻa e kāingá. Ko e hā pe
tuʻunga ʻo e koloa ko iá ki he vakai ʻa e fahú, pe ko ha meʻa naʻa ne fiemaʻu pe ʻikai, naʻe ʻikai taau mo ia ke ne taʻofi atu pe tukuhifo ha fakalangilangi kuo fakahoko
kiate ia. Ko 'ene tali e ngaahi fakalangilangí na'e lava ai ke kakato lelei ʻa e fatongia ʻa hono kāingá. Pea ko hono tali 'o e fakalangilangi ko iá na'e 'ikai fekau'i atu
'e ha taha 'a e fahú ke tu'u mai 'o to'o atu, pe ke ne 'ave ma'a hai. Ko e fatongia ia 'o e kāinga ke ui 'enau fakalangilangí pea nau lele mai 'o hiki atu ki he va'e 'o e fahú.
Pea toki faʻiteliha ʻa e fahú 'iate ia pē, ke ne tauhi maʻana, pe te ne fekau ke tauhi ma haʻa taha kehe ʻi he kātoangá, ko ʻene fakalangilangi ia ʻa ʻana ki he taha ko iá.
Na'e kau 'i he fakalangilangi 'o e fahú 'i he ngaahi kātoangá 'a e hu'i palé. 'I he konga ko ení 'oku hā ai 'a e kehekehe 'o e fahu ʻo e kātoangá mei he fahu fakafo'ituitui
'o e tokotaha fakafo'ituituí. Ka fai ha faiva pe tau'olunga, ko e fahu pe 'o e tokotaha faivá na'e tonu 'e ne hu'i hono palé. Tautautefito kapau ko e pale pe tekiteki 'i he 'ulu
'o e tokotaha faivá. Ko e nofo 'a e Tongá ko e 'ulú mo e matá ko e mehikitanga pē, pe fahu totonú, na'e ala fa'iteliha ki aí. Pea ko e anga hala mo e fiematamuʻa moʻoni ki he vakai 'a e Tongá
ke tu'u atu ha taha noa pē 'o ala ki ha 'ulu pe mata 'o taha.
Ko e konga 'o e fakalangilangi 'o e fahú 'i he ngaahi 'apisiá ko e fakamalele tapu. Ko e fakatātā ʻo e fakamalele tapú ko e lulukú. Ko e lulukú ko hono fakaʻatā ia
ʻo e tapú hili ha nofoʻanga putu. Naʻe ʻomi e tahi ʻo fuʻifuʻi ʻaki e lou uhi pea tūtū holo leva ʻe he Fahú ʻa e laʻi uhí ʻi he nofoʻanga meʻá. Ka ʻikai fakahoko ʻe he Fahú
ʻa e lulukú, pe fakahoko ia ʻe ha taha kehe, naʻe manavahē ʻa e Kāingá naʻa hoko mai ha mala kiate kinautolu. Ko hono fakahoko ʻo e ngaahi ouau pehé ní naʻe fakahinohino pe ʻe he
tuʻunga matāpule mo e mātuʻa tauhifonua kae ʻumaʻā e finemātuʻa ʻi he ʻapisiá.
Ko e konga 'o e fakalangilangi 'o e fahú, na'e 'ikai to'o fatongia ia 'i ha kātoanga 'oku fahu ai, tukukehe pe 'a ʻene fakame'ité mo e fakalangilangí. Ko e ngaahi fatongia
'o e kātoanga hange ko e tau'olunga, feime'akai, teuteu kātoanga, ko e ngaahi fatongia kotoa ia na'e kau e fahú 'i hono fakataumu'a ki aí. Pea ko e fuafatongia kotoa pē 'oku
makatu'unga ia 'i he faha'i kāinga ne takitaha hu'u mei ai 'a e kau fuafatongiá. Ko e fahú mei he faha'i 'o e tamaí. Ko e fuofatongiá mei he faha'i 'o e fa'eé. Ka 'i ai leva ha fahu
ia kuo to e kau holo he to'o fatongiá, tā kuo tamaí pē ia pea to e fa'ē? Neongo 'oku fa'a takua tokua ko e si'i māfana pe ko e si'i angafakatōkilalo 'a e fahú, ko hono mo'oní 'oku ne tukuhifo
'e ia 'a e fakalangilangi 'oku ne fakafofonga'i pea 'ikai fiemālie ai ka ne toe vavahe 'e ia 'a e 'aho ngāue totonu 'o e ngaahi kupu'i kāinga 'oku 'a kinautolu 'a e fatongia 'o e
'aho ko iá. Ko e tonú ia ke tali 'ene fuafatongiá 'ana ke fakahoko lelei 'aki ha 'aho hono fahu 'o 'oná, he 'oku tamai mo fa'ē 'a e taha kotoa, pea toki tu'unga fahu mo tu'unga liongi totonu
ai 'a e taha kotoa.
Ko e pule 'a e fahú ki he kāinga ne fahu aí na'e mahu'inga ki he anga 'o e nofo 'a e kāingá. Ko e anga ʻo e pule ko iá na'e eʻa pē 'i he anga 'o e faka'apa'apa ʻa e kāingá ki honau fahú,
na'e malū mo mata'ota'ofi honau 'ulungāanga kotoa ki honau fahú, pea nau muimui ki he loto mo e ngaahi fale'i honau fahú. Pea ko e ʻave holo ʻe ha faʻeé ʻene fānaú ke nau fatongia ha feitu'u
hangē ko e tau'olunga ha kātoanga pe ko e liongi ʻi ha putu, naʻe fakapā pē ki he fahú pe fai e fakaongoongo ki ai, telia naʻa iku toʻo pale ha taha kehe he laʻe ʻo e fānaú ko e ʻohoʻoho ʻa e faʻeé.
Ko e meʻa mahino ki he Tonga kotoa, tukukehe ha faʻahinga fievaleloi, ʻa e mamahi loto ʻa ha mehekitanga haʻane fanongo kuo ala ha taha he ʻulu pe mata ʻo e fānau ʻa hono tuongaʻané ko e fua 'o e
kaa'imu'a 'enau fa'eé. Pea ʻi onoʻaho ko e mamahi ko ia ʻa e mehekitangá naʻe fakaʻehiʻehi mei ai ʻa e Tongá he ko e mala ki he fānaú ʻa hono tuongaʻané.
Ko e fahú naʻe kau ia he tokotaha naʻá ne mamahiʻi e kāinga naʻe fahu aí. Naʻá ne puke loto ʻa e ngaahi faleʻi ke tokonaki ʻaki ʻa e kahaʻu ʻa hono kāingá. Naʻe faʻa
ʻasi eni ʻi he anga hono ʻofaʻi mo hono mamahiʻi ʻe he fanga mehikitangá ʻa e fānau honau fanga tuongaʻané. Ka nau ka maʻu ha kiʻi meʻa lelei ko ʻenau tauhi pē ke ʻoange
maʻae fānau honau tuongaʻané. Pea ka fai ange kuo lea pe angakovi ha taha ʻi he fānau ʻa e mehikitangá ki ha taha ʻi he fānau honau fanga tuongaʻané, ko e loto mamahi lahi 'a e mehekitangá ki
he'ene fānaú ko 'ene loto pe 'ana ke tukunoa'i pe fānau ia 'a hono tuonga'ané. Pea ko e me'a na'e fa'a fakapangopango 'aki 'e he fānau 'a e mehekitangá 'a e loto pehē 'enau fa'eé. Pea neongo
naʻe tupu pe 'a e fānau 'a e tuonga'ané mo nau ʻilo ʻa e faʻiteliha kiate kinautolu ʻa honau mehikitangá, naʻe ʻikai ko ha meʻa ia naʻa nau pōpula ki ai, ka naʻa nau laukau ʻaki, pea nau
fakahikihiki mo fakalaulaunoa ma'u pē 'e kinautolu honau mehekitangá.
Tama Tuʻu he Faʻē kae 'Ulu ki he Tamai
Ko e fakahinohino ʻo e Fānaú ke nau ʻilo mo fakaʻapaʻapa ki heʻenau Tamaí, kae ʻumaʻā honau Mehikitangá mo honau Fahú, kau ai mo e anga hono tauhi e ngaahi tapu fekauʻaki mo e tamaí mo e mehekitangá
ko e fatongia ia ʻo e Faʻē ʻa e Fānaú. Ko e taha ia ʻo e tupuʻanga ʻo e lea ko e "Tama Tuʻu He Faʻē". Ko hono ʻuhingá naʻe tala ʻaki e faʻeé mo e lava ʻa hono fatongiá ki he fānaú ʻa e ngaahi ʻulungāanga
ne hākituʻa ʻi heʻene fānaú. Ko e anganofo, matakāinga mo toʻofatongiapoto ʻa e fānaú ʻi he kāingá mo e fonuá, ko e mahino ia naʻe lava kakato ʻa e fatongia ʻo e faʻeé. Ka ko e vale ʻa e fānaú he angá,
ko e tō nounou ia ʻa ʻenau faʻeé.
Pea ko e ngaahi akonaki ko eni ʻa e faʻeé naʻe fakahoko he founga kehekehe. Ko e taimi lahi ko e ngaahi talatalaifale pea taimi e taha ko e fakahinohino ngāue ʻi he hoko mai e ngaahi fatongiá.
Pea toe vakai tonu pē fānaú ki he anga ʻo e tauhi ʻenau faʻeé ki heʻenau tamaí mo honau mehekitangá, pehē ki he fahaʻi ʻo ʻenau tamaí mo e fahaʻi ʻo ʻenau faʻeé.
Tau vakai atu ki aí, ko e fetauhiʻaki ʻa e ongo fefiné ni, ʻa e faʻeé mo e mehekitangá, naʻe maʻumaʻuluta moʻoni ai ʻa e tupulaki totonu ʻa e fānaú mo e nofo lelei ʻa e kāingá.
Fahu e Tapú (Ko e Ngaahi Tapu 'o e Fahú)
Neongo e fa'iteliha 'a ha fahu ʻi hano kāinga naʻe kei fakama'u pe 'a e anga 'o 'ene fa'iteliha ki he ngaahi tapu ne faka'esia 'aki e nofo 'a e kāingá. Ko e 'uhinga ia
'o e lea "Fahu e Tapú". Naʻe kei puleʻi pe ʻe he ngaahi tapu ʻo e nofo ʻa e kāingá mo e fonuá ʻa e anga ʻo e fahu a e fahú.
Ko ha ni'ihi 'eni 'o e ngaahi Tapu ko ia. Ko e taimi ne fakahoko totonu ai naʻe Hā Makehe ai 'a e langilangi ʻo e Fefine Tongá.
Ko e tu'ukimu'a 'o e kainga ko honau 'Eikimaamá, ko e Fefine. Ko e fakalangilangi ia 'o e 'ulu 'o e Kāingá. 'A ia ko e 'Ulu 'o e Kāingá ko e Tangata, ka ko hono fakalangilangí, ko e Fefine.
'A ia ko e haohaoa taha ia 'a e Fahú, ko e tufakanga 'o Fafine. Ka 'ikai, ta kuo 'ulu pe 'a Tangatá pea to e fakalangilangi pe ia. Ko e hā leva 'a e fefiné ia ki ai? Ne tupu pē tangatá ia he tangata?
Ko e vaka ta'ehamá 'oku ta'e'alo'aloa hono halá.
Ko e fakameʻitemuʻa ʻi he ngaahi ʻapisia ʻa e kāingá ko e tufakanga ia 'o fafine. Ko e tangatá ko hono tufakangá 'ona ko e fuafatongia mo e tauhi hono kāingá mei tuʻa.
Tukukehe pe ha takiha'a pe 'ulumotu'a 'a ia ne 'o'ona ha ngaahi fatongia tataki kātoangá.
Ko e fahú ko e tuʻunga fou ʻi he faʻeé, pea hifo he fefine. Ka ʻi ai ha mehikitanga pea ʻi ai ʻene tama tangata mo ʻene tama fefine, ko e fahu totonú ʻene tama fefiné.
Pea ka ʻi ai ha tama fefine ʻa e tama fefine ʻo e mehikitanga ko iá, ko ia ʻe hoko hifo ki ai ʻa e fahú ʻi he kainga ko iá. Ka hala e mehikitanga ʻi ha tama fefine ka e tama tangata
pē, ʻe lava leva pē ke fahu ʻa e tama tangatá, ko e fakafofonga pe ia 'e taha 'o 'ene fa'eé. Ka 'ikai ia, 'oku totonu ke foki e fahú ki he ngaahi toʻutangata ki muʻá ʻo toe fakahifo
fefine mei ai, pe hiki ki he laine fefine 'o e tehina hoko 'o e mehekitanga lahí, kapau 'oku 'i ai hano tehina. Ka he ʻikai totonu ke hifo e fahú ki he fanau ʻa e tama tangata 'a ha mehekitanga,
he manatu 'oku 'ikai fou 'a e fahu 'i ha tangata, ka e fou he fefine, 'o hangē pē ko e 'ikai fou 'a e 'Ulumotu'a 'i ha fefine, kae fou he tangata. Ko e fānau ia 'a e fānau 'a ha tama
tangata 'a ha mehikitanga 'oku nau fahu totonu kinautolu 'i he faha'i 'o 'enau fa'e, ko e kāinga kehe ia. Ko e iku pe ha laine 'o ha mehikitanga ki ha tangata, kuo ngata ʻa e
hifo ia ʻa e fahú 'i he laine ʻo e mehikitanga ko iá, pea tonu ange ke foki e fahú ki he ngaahi toʻutangata ki muʻá ʻo toe fakahifo fefine mei ai, pe hiki ki he laine 'o e tehina
hoko 'o e mehekitanga lahí, kapau 'oku 'i ai hano tehina.
Naʻe ʻikai fahu ha fefine ʻi hano tuongaʻane pe tokotaha na'a ne tuonga'ane 'aki (kasini). Naʻá na tapu kinaua (vaka ki he peesi ʻo e ngaahi tapú). ʻI he ngaahi taimi
pehé ne pau ke hifo 'a e fahu ki he tama ʻa e fefine fahú, pe foki ki he toʻutangata ki muʻa ʻo toe fakahifo mei ai. Kuo ngaloku fau e ngaahi tapu fekau'aki mo e tuonga'ane
mo e tuofefine. Ka ko e toki maliu si'i atu pe eni ha kuonga na'e tapu 'aupito ke nofo fakataha ha tuonga'ane mo ha tuofefine 'i ha feitu'u tatau.
Pea ka fai ange kuo fahu ha tangata, naʻe ʻikai ʻaupito fahu ia ʻi hano tuofefine pe tokotaha naʻa ne tuofefine ʻaki (kāsini). Tatau ai pe ia kapau ko ha tangata tupu
he mehikitanga ʻo ha fefine. Naʻá na tapu kinaua. ʻI he ngaahi taimi pehé ne pau ke foki 'a e fahu ki he toʻutangata ki muʻá ʻo toe fakahifo mei ai. Pea na'e 'ikai hifo e
fahu ia 'i he taimi pehe ni ki ha 'ofefine 'o e tama tangata 'o e mehikitanga ko ia. 'Alu ia ki he kainga 'o 'ene fa'e, ko e feitu'u ia na'e fahu ia ai.
Ko e fahú ko e mehikitanga lahi tahá. Ka tokolahi ha fanga mehikitanga mo honau hakó ʻi ha ʻapisia, naʻe mahino pē te nau laukau fakafahu kotoa, ka ko e mehikitanga lahi
tahá pē naʻe ʻi ai ʻi he taimi ko iá naʻe haʻana e mataʻituʻunga fakalangilangi ʻo e fahú. Ko e taha ia 'o e ngaahi tala mahuʻinga taha ʻi he nofo ʻa e Tongá, naʻe muimui mo
fakaongoongo maʻu pe ʻa e siʻí ki he lahí, pea maluu ai.
Ko e fahu mei he toʻutangata mamaʻo taha ki muʻá naʻe fahú. Ka fakameʻite ha fahu ʻi ha kātoanga pea tuʻuta ha fahu mei ha toʻutangata ki muʻa ange, naʻá ne momoi hono
fakalangilangi maʻa e fahu ko iá. Ko e taimi e niʻihi naʻe hoko eni ʻaki e founga ko e ui pe ha meʻa ʻa e fahú naʻe laka hake e fahu ki muʻá ʻo faʻiteliha ki ai. Ka ʻikai ʻe
tali pe ʻe he fahu tautonú ka ne ui pe foaki maʻa e fahu ki muʻá. 'I he taimi ne lele totonu ai e fahu 'i he laine tamai 'o ha kainga, ne 'ikai to'o me'a ai ha taha ki
tu'a mei he laine fahu 'o e kainga ko ia 'i ha fahu 'o e kainga ko ia. Ka fahu hoto mehikitanga pea ha'u hono mehikitanga 'o 'ona, ko e mehikitanga ai pe ia 'o 'ete tamai.
Pea ka ha'u 'a e mehikitanga 'o e mehikitanga 'o e mehikitanga 'o 'ete tamai, ko e mehikitanga pe ia 'o e tamai 'o 'ete tamai. Koe kau fahu totonu kotoa pe ia ki he kainga ko
ia. Pea makatu'unga foki ia 'i he toe tala tupu'a mo mahu'inga 'i he nofo ʻa e Tongá, naʻe fakaongoongo maʻu pe ʻa e toʻutangata ki muí ki he toʻutangata ki muʻá.
Ko e taimi naʻe tuʻuta ai ha houʻeiki ʻi ha ʻapisia naʻe hili atu leva ki he ʻapisia ko iá ha ngaahi fatongia fakafonua he ko e houʻeikí ko e tumutumu
ia ʻo e fonuá. Ka ko e lea ʻoku fa'a takua ko e folofola ʻa Kuini Sālote na'a ne pehē "kapau ko ho fahú ko ha pusi, pea ke fahu ki ai". ʻA ia kapau ko e folofola ia 'a e
tumutumu o e Tongá, ta 'oku fahu pē fahú ia pea fakalangilangi mavahe pē ʻa houʻeiki ia, tukukehe kapau ko e hou'eiki ko ia ko e fahu totonú pē ia.
Ko e fatongia mamafa leva ʻo e kāinga tautonu ʻo ha ʻapisia ke tonu fili honau fahú. Ko e taimi naʻe fehālaaki ai hono fili ʻo e fahú naʻe ʻikai ngali vale ai ʻa e fahu
totonú ia, ka naʻe ngali vale ai ʻa e kāingá pea toe ngali vale lahi ange ʻa e fahu taʻetotonú. Pea ko e taimi naʻe tōtuʻa aí ʻa e fehālaakí naʻe lava pe ke hoko ha meʻa ke mele
ai ʻa e tokotaha ne kaveinga ai ʻa e ʻapisiá kae ʻoua kuo fakatonutonu ʻa e hala ne hokó. ʻI he ngaahi putu e niʻihi ne faʻa hoko e meʻa naʻa nau ui koe fakahakekituʻa ʻa e
pekia tokua ko e mofisi ia ʻa e pekia he ō ʻa e kāingá ʻo ʻomai e tokotaha hala ke fahu ai. Ko e taha ia ha meʻa naʻe fakamā lahi pea toe fakamanavahē ki he kāinga ʻi onoʻahó.
Fahú mo e Faʻētangatá mo e Kuí
Naʻe kehe ʻa e fahu ʻa e fahú mei he faʻiteliha ʻa e ʻilamutú ki heʻene faʻētangatá kae ʻumaʻā ʻa e fakalaulaunoa ʻa e mokopuná ki heʻene kuí.
Ko e faʻiteliha ʻa e ʻilamutú ʻi heʻene faʻētangatá naʻe makatuʻunga ia ʻi he 'ofa 'a e tuonga'ane 'i hono tuofefine pea ne mamahi'i ke malu'i ma'u pe hono tuofefine.
Pea ko e fakalaulaunoa ʻa e mokopuná ki heʻene kuí naʻe makatuʻunga ia ʻi he ʻofa mo e fiefia ʻa e kui ʻi he sio ki hono mokopuná.
Ka ko e fahú ia ko e fakalangilangi ʻo e tamaí mo e kāingá. ʻA ia ko e fahu totonu ʻo e faʻētangatá ia mei he'ene tamaí, pea pehē pe mo e kuí.
Ka naʻe faʻa fahu pe ʻa e ʻilamutú ʻi he faʻētangata pe mokopuná ʻi he kuí ʻi he ʻuhinga koe ʻikai toe maʻu ha tahá. Meʻa pango kuo fa'a hoko ia ke mole ai e
ʻuhinga totonu ʻo e fahú mei ha kāinga, pehē ki ha mole 'a e felōngoaki mo e kāinga ʻo e tamaí, kae ʻumaʻā e faingamalie ke lava ai e loto 'o ha fa'ahinga ne mātu'aki taʻeloto pe ia
ke fahu ʻa e fahu totonú. Kaekehe, hangé ko e fakamatala ʻi ʻolungá, kapau ne hoko pehe, ko e fakahā'anga pe ia 'o e tō nounou ʻa e kāingá, kae 'ikai ue'ia ai ha fahu totonu ia.
ʻUliʻuli ʻa Mehikitangá
Ko e ʻUliʻuli ʻa Mehikitanga ko hono ʻuhingá ʻoku tatau ai pe ia pe ko e hā e tu'unga pe fōtunga ha to mehikitanga, ka ko hoto mehikitangá pe ia pea ko hoto fahú pe ia.
Koe taha eni ha enginaki mahuʻinga ʻae faʻeé ki heʻene fānaú. Naʻe tatau pe ʻikai fili ʻe he fahú ke fahú moe ʻikai fili ʻe ha taha ʻae tokotaha ke fahu aí. Koe
mehekitanga lahi tahá mei he toʻutangata motuʻa tahá koe fahu totonú ia. Ka ʻi ai ha mehikitanga ʻe ua pea maʻumeʻa ange, pe lavameʻa ange, pe mali maʻolunga ange ʻae
siʻí, naʻe ʻosi ʻilo pe ʻe he siʻí ʻe ʻikai molefua atu pe ia ʻo fahu kae ʻoua kuo ʻikai ʻi ai ʻae lahí mo hono hakó.
Manatu koe fahú koe fakalangilangi ʻoe tamaí moe kainga. Koe toki kakato pe ʻae fakalangilangi ko iá ʻi he fahu ʻae tokotoaha totonú. Ko ʻene ʻikaí pe, koe fusimoʻomo
ia ʻae fakalangilangi ʻoe tamaí moe ongoongo ʻoe kāingá.
Koe Fahú mo Houʻeiki
Koe taimi naʻe tuʻuta ai ha houʻeiki ʻi ha ʻapisia naʻe hili atu leva ki he ʻapisia ko iá ha ngaahi fatongia fakafonua he koe houʻeikí koe tumutumu ia ʻoe fonuá.
Kae fakatatau ki he ʻuliʻuli ʻa mehekitangá ʻoku tatau ai pe pe koe hā e fōtunga pe tuʻunga ʻoku ʻi ai ha to mehikitanga, ka ko hoto mehikitangá ia, ko hoto fahu ia.
Ko ia naʻe ʻikai hano kovi ke fahu pe ʻae fahú kae fakalangilangi mavahe pe ʻa houʻeiki.
ʻI he ngaahi kāinga naʻe tuputonu pe takaofi ʻia houʻeikí naʻe faʻa lahi hono momoi ʻe he fahú hono fakalangilangi maʻa houʻeiki. Naʻe taku leva ia koe faifatongiapoto
pea moe mateakiʻi fonua. Koe ofi ange ʻae kāingá ki falelahí koe lahi ange ia hono momoi ʻe he fahú hono fakalangilangí maʻa houʻeiki. Ka naʻe kei mahino pe ʻae ʻuliʻuli
ʻa mehikitangá he naʻe kei tokaʻi pe ʻae fahu totonú ia mo lafo hono kakala mo ʻene koloa.
ʻI he feveitokaiʻaki ʻa houʻeiki mo kāingá, ko ia naʻe ʻikai faʻa meʻa noaʻia holo ai ʻa houʻeiki, kae ʻatā ki he kāinga ke fakahoko tauʻatāina pe ʻenau ngaahi ʻapisiá.
Koe Tuofefine Faʻētaha ʻoe Tamai
Naʻe ʻi ai foki ʻi he taimi e niʻihi ʻae Tuofefine Faʻētaha ʻoe Tamaí. Naʻe ui pe mo ia koe Mehikitanga. Ka naʻe ʻikai ko ha Mehikitanga kakato, he neongo koe tuofefine
ʻoe Tamai, ka naʻe ʻikai ke na Tamaitaha. ʻA ia foki koe Mehikitanga totonu koe Tuofefine Tamaitaha, he koe Mehikitangá koe fakalangilangi ʻoe Tamaí. ʻA ia koe Mehikitanga
Faʻētahá, koe fakalangilangi ia ki he faʻahi ʻo 'ene Tamai, ʻa ia koe Tamai kehe ia.
Ka naʻe kei fakaʻapaʻapaʻi pe Mehikitanga Faʻētahá ʻe he Fānaú koe fanga Mehikitanga. Pea koe fanga Mehikitanga eni naʻa nau faʻa vāofi ʻaupito moe fānau ʻa honau fanga
Tuongaʻané, he naʻa nau faʻa tauhi fakafaʻē ʻae fanau honau fanga tuongaʻané. Naʻe faʻa pauʻu ʻaki kinautolu koe Mehikitanga Toupili, koe pehé koe Mehikitanga pe mo ngāue.
Naʻe takitaha pe Kāingá moe anga ʻenau tauhi Mehikitanga, pea naʻe lahi pe Kāinga ia naʻe ʻikai ke nau loto ke fakamavahevaheʻi ʻae Mehikitanga Tamaitahá moe Mehikitanga
Faʻētahá pea nau fakahikihiki tatau pe.
Koe Fahú ʻi he Ngaahi ʻAhó ni
'I he tukuʻau mai ʻae ngaahi kuongá moe liliu ʻoe anga ʻoe nofo fakasosialé , fakaʻekanomiká mo fakasiokalafí koe mo'oni kuo mingi e nofo ʻae Tongá mei he nofo Faka-Kāingá
ki he nofo Faka-Fāmilí, pea kuo hifo mamālie hono puleʻi ʻoe nofo ʻa Kāingá mei he ʻUlumotuʻá moe Fahú ki he lotolotonga ʻoe Fāmili tautonú, 'a ia koe Tamaí pe ia moe Faʻé.
Kuo lahi ai pē moe hifo fakatatau ʻoe fakalangilangi ʻoe Fahú mei he fanga Mehikitanga ʻoe ngaahi toʻutangata ki muʻá, ki he fanga Mehikitanga pe ʻoe toʻutangata lolotongá,
ʻi he felotoi lelei pe ia ʻae ngaahi Fāmili lahi. Pea ʻoku aʻu pe ia ki he faʻa hifo ʻae Fahú ki he ʻIlamutú pe koe Mokopuná ʻi he ʻuhinga koe ʻikai toe ʻi ai ha taha. 'Oku
toe lahi foki 'i hotau kuonga ni moe fahu 'ae kakai tangata 'i he 'uhinga tatau pe.
Pea koe nofo ʻae ngaahi Famili lahi ia ʻi he ʻaho ni, kuo nau ʻosi fakahoko laulautaʻu mai pe eni ʻe kinautolu ʻenau ngaahi founga moe ouau fekauʻaki moe Fahu, 'i
heʻenau ngaahi ʻuhinga lelei fakasosiale, fakaʻekanomika mo fakasiokalafi pe ʻa nautolu. Pea ʻoku nau fakahoko pe ia ʻe kinautolu ʻi he fiefia moe melino moe femahinoʻaki
fakalotofale pe ʻa kinautolu.
Fahú moe Fahuloá
Koe Fahuloá moe Fahutoʻukaimohonolohú, kau moe ngaahi lea hangē koe Fahu Tautonu pe Fahu Lolotonga, ʻoku lau ʻe he fakamatalá ni ;koe toki mahuʻinga mālie pe ia ki
muí ni mai, ʻi hotau kuongá ni. Koe ngaahi toʻutangata ki muʻa atú naʻe taha pe ʻae Fahú ia, koe Mehikitanga lahi taha mei he toʻutangata ki muʻa tahá. Koe tūʻuta pe
ʻae Mehikitanga ko ia, koe Fahu taʻetoeʻekeá pe ia. Pea naʻe ʻosi ʻilo pe ʻe he Kāinga takitaha ia kohai ʻi he fanga Mehikitanga pehé naʻe kei moʻuí pea mo hono hakó.
Ka koe Fahu ia kuo ui maheni he ngaahi ʻahó ni koe Fahuloá pe Fahu lohuloá, pea fakakehekeheʻi ia mei he Fahutoʻukaí, pe Fahutaupotu, ʻae Mehikitanga mei he toʻutangata
lolotongá.
ʻAofangatuku
Koe ʻaofangatuku 'o 'etau vakai atu ki he anga'oe Fahú, ʻo tatau pe ʻi onoʻaho moe kuongá ni, koe kāinga Feʻofoʻofá ni mo Femahinoʻakí, naʻe ʻikai toe fai ha vālau
pe feʻekenaki honau fahú. Naʻe mahino pe honau talá 'o kinautolu mei he kaliloá (mei he anga 'o 'enau mo'ui talu 'enau tupu hake). ʻI he lalaka mai ʻae anganofo ʻa kāingá
moe ngaahi kuongá ʻoku meimei ko houʻeikí pē moe ngaahi kātoanga lalahi ʻoe fonuá ʻoku kei puleʻi fakakuongamotuʻa ʻe he ʻUlumotuʻa moe Fahuloá, kae puleʻi fakakuongafoʻou
ʻae ngaahi kātoanga faka-Fāmili fakafoʻituituí ʻe he Tamaí moe Faʻé moe Mehikitanga ʻoe toʻutangata lolotongá.
'Oku ʻikai ke tau ʻilo pau pe koe ha hano uesia ʻo hono pukepuke ʻoe feʻilongaki moe fehokotaki ʻa Kāingá, tautautefito ki he Kāinga mamaʻo angé, 'i he hifo ʻae nofo
ʻae Tonga mei he nofo ʻa Kainga ki he nofo ʻa Famili. Koe ngaahi Matakali lahi kuo nau tukuange ʻae nofo faka-Kāingá ke fakafenāpasi ange ʻenau moʻui moe ngaahi liliu ʻoe
kuongá. Koe moʻoni kuo lahi ai moe mole ʻoe feʻilongaki faka-Kāinga mei he moʻui fakaʻaho pea moe toʻutupu tupu hake. Kae neongo ia, ʻi he taimi tatau pe, ʻoku ʻomi ʻe he
faʻahinga tuʻumalie ʻoku maʻu mei he moʻui moe langa Famili fakafoʻituitui, ʻae malava ke ngaue fakafoʻituitui ʻaki ʻae ngaahi fakalakalaka faka-Tekinolosia ke fekumi ki
he tupuʻanga, pea fakatupulaki ai moe nima malohi fakafoʻituitui ange ʻae ngaahi Famili ke nau poupouʻi e ngaahi katoanga ʻe kei feʻilongaki ai ʻae Kainga, hange pe koe
ngaahi Faiʻaho, Meʻafakaʻeiki, kae kau atu ki ai moe ngaahi Katoanga foʻou hange koe ngaahi Liunioni Faka-Famili, kaeʻumaʻa foki ʻae malava ke fefolauʻaki ki he ngaahi
katoanga ko ia. ʻA ia kuo liliu e ngaahi founga moe kuonga moe ʻātakai, ka ʻoku tokaloto pe ʻae feohi kia Kaingá. Pea koe meʻa naʻe faʻa malava ʻe ha kakai tokolahi ʻi
hono puleʻi ʻe ha faʻahinga tokosiʻi, ʻoku toe malava pe ia ʻe ha kakai tokolahi ʻi ha ngaahi founga foʻou mo makehe ʻi haʻanau takitaha puleʻi pe ʻe kinautolu kinautolu.
Pea ʻoku tau kei laka atu pe he fononga ko ia ki he kahaʻú.
Ke toki hokohoko atu pē.
|
|
Ngaahi
Nouti moe Ngaahi Liliu
[010613]
Fakafōtunga foʻou ʻoe peesi´.
|
|
